2024 च्या निवडणुकीपूर्वी अशा खोट्या बातम्यांवर अ‍ॅक्शन घेणं गरजेचं, पूनम पांडेच्या घटनेनंतर फॅक्ट चेकरचा इशारा

Poonam Pandey Death News : मॉडेल पूनम पांडेच्या मृत्युच्या स्टंटनं देशाला हादरवून सोडलं आहे. ही घटना मीडियासाठी धडा आहे. फॅक्ट चेकिंग तज्ञ मुरलीकृष्णन चिन्नादुराई यांनी 'ईटीव्ही भारत'च्या शंकरनारायणन सुदलाई यांच्याशी बोलताना म्हटलं की, ही घटना केवळ एक बातमी म्हणून सादर केली जाऊ शकत नाही, विशेषत: अशा वेळी जेव्हा देशात निवडणुका होणार आहेत.

हैदराबाद Poonam Pandey Death News: एखाद्या सेलिब्रेटीचा आकस्मिक मृत्यू धक्कादायक आणि तितकाच लक्ष वेधून घेणारा असू शकतो. त्यातही कॅन्सरसारख्या संवेदनशील विषयावर अभिनेत्री मृत्यूचा खोटारडेपणा करते तेव्हा ते अधिक धक्कादायक असते. मॉडेल पूनम पांडेनं नुकताच सर्वायकल कॅन्सरच्या जागृतीच्या नावाखाली सोशल मीडियावर तिच्या मृत्यूबाबत 'पब्लिसिटी स्टंट' केला. 'ईटीव्ही भारत'नं या घटनेवर फॅक्ट चेकिंग तज्ञ मुरलीकृष्णन चिन्नादुराई यांच्याशी खास चर्चा केली.

प्रश्न : सोशल मीडियावर मृत्यू झाल्याचं नाटक करणाऱ्या पूनम पांडेला तुम्ही फॅक्ट चेकरच्या दृष्टीकोनातून कसं पाहता?

उत्तर : प्रथम, ही बातमी तिच्या अधिकृत इंस्टाग्राम पेजवर होती. याबाबत इतरत्र कुठेही माहिती उपलब्ध नव्हती. इंस्टाग्राम पेजच्या दाव्याची पुष्टी करण्यासाठी कोणतेही वैद्यकीय पुरावे उपलब्ध नव्हते. तथापि, अधिकृत अकाऊंटवरची पोस्ट असल्यामुळे, विविध माध्यमांनी ही बातमी दिली. संशयाला जागा असली, तरी कागदपत्रं आणि पुराव्याच्या आधारे वस्तुस्थिती तपासता येते. मात्र असं करणं आव्हानं होतं, कारण वैद्यकीय अहवालात तिच्या 'मृत्यू'ची पुष्टी झाली होती मात्र तिच्या मृतदेहाचा ठावठिकाणा नव्हता.

प्रश्न : ही खोटी बातमी उघड करायला उशीर का झाला?

उत्तर : पूनम पांडेच्या मृत्यूचा दावा करणारी एक इंस्टाग्राम पोस्ट 2 फेब्रुवारीच्या सकाळी अभिनेत्रीच्या अधिकृत सोशल मीडिया हँडलवर पोस्ट करण्यात आली होती. मात्र यासंदर्भात तिच्या नातेवाईकांशी त्वरित संपर्क होऊ शकला नाही. तिचा मित्र मुनाव्वर फारुकी यानंही त्याच्या अधिकृत पेजवर पोस्ट केलं की, ही बातमी ऐकून तो हैराण झाला आहे. दुपारी 4 वाजेपर्यंत कोणताही पुरावा उपलब्ध नसल्यामुळे, फॅक्ट चेकर तज्ञांच्या राष्ट्रीय पॅनेलनं बातमीच्या विश्वासार्हतेवर प्रश्नचिन्ह उपस्थित केले. माहितीची पडताळणी करण्यासाठी मुंबईस्थित एका फॅक्ट चेकरनं पूनम पांडेच्या जवळच्या लोकांशी संपर्क साधला. यानंतर मृत्यूची बातमी खरी नसल्याचा निष्कर्ष काढण्यात आला. मात्र हे अधिकृतपणे फसवणूक असल्याचं नाकारता येत नाही, कारण त्यासाठी पुरेसे पुरावे नव्हते. या प्रकारच्या फेक न्यूजला पोस्ट ट्रूथ म्हणता येईल. याचा अर्थ संबंधित व्यक्ती किंवा त्यांच्या कुटुंबीयांनी ते नाकारल्याशिवाय ते खोटे म्हणून स्थापित करणं कठीण आहे.

प्रश्न : पूनम पांडेनं दावा केला की तिनं 'सर्वायकल कॅन्सर' विषयी जागरूकता निर्माण करण्यासाठी मृत्यूची खोटी कथा तयार केली होती. हे सकारात्मकरित्या का घेतलं जाऊ शकत नाही?

उत्तर : हे सकारात्मक मानलं जाऊ शकत नाही. हेतू काहीही असो, मात्र हा मार्ग मुळातच सदोष आहे. याचं कारण असं की मृत्यूच्या प्रचारामुळे या प्रकारच्या कर्करोगानं ग्रस्त असलेल्या आणि त्यातून बरे होत असलेल्यांच्या आशांना धक्का बसतो. पीडित आणि त्यांच्या जवळच्या लोकांसाठी या मानसिक युद्धाच्या परिणामातून सावरणं इतके सोपं नाही. जनजागृती हेच ध्येय असेल, तर या प्रकारच्या मोहिमेचा अवलंब करण्याऐवजी प्रामाणिक मार्ग निवडणं हाच त्यावर उपाय ठरेल.

प्रश्न : चुकीची माहिती आणि चुकीची माहिती देणारी मोहीम, दोघांमध्ये काय फरक आहे? कोणत्या टप्प्यावर डिसइन्फॉर्मेशन ही डिसइन्फॉर्मेशन मोहीम बनते?

उत्तर : प्रचार म्हणजे खोटी माहिती जी एखादी व्यक्ती जाणूनबुजून पसरवते. डिसइन्फॉर्मेशन मोहिमा ही चुकीची माहिती निर्माण करण्यासाठी आणि पसरवण्यासाठी पायाभूत सुविधा स्थापन करून मोहीम चालवण्याचा एक मार्ग आहे. पूनम पांडे प्रकरणात, अधिकृत इंस्टाग्राम पेजवर एका दिवसात तयार करण्यात आलेल्या फेक न्यूजनं देशभरातील विविध टप्प्यांवर आणि विविध संघटनांसमोर मोठी आव्हानं निर्माण केली आहेत. मिडीयाला खोट्या बातम्यांना सत्य म्हणून दाखवण्यास भाग पाडलं आहे. हा प्रचार खरा मानणाऱ्या अनेकांनी शोकही व्यक्त केला होता. हा गंभीर गुन्हा मानून ही मोहीम पुढे नेणाऱ्या पूनम पांडे आणि तिच्या टीमवर कायदेशीर कारवाई करण्यात यावी.

प्रश्न : जेव्हा हेतू योग्य असतो, तेव्हा गुन्हेगारी कारवाईचा अतिरेक होतो का? आपण दुष्प्रचाराकडे दुर्लक्ष करू शकत नाही का?

उत्तर : वर्ल्ड इकॉनॉमिक फोरमनं नुकताच 2024 चा जागतिक जोखीम अहवाल सादर केला. या अहवालात, खोट्या बातम्या आणि चुकीची माहिती हे समाजात व्यत्यय आणणारं प्राथमिक घटक आहेत. जागतिक स्तरावर, या वर्षी भारत आणि अमेरिकेसह 50 टक्क्यांहून अधिक देश सार्वत्रिक निवडणुकांच्या प्रतीक्षेत आहेत. त्यामुळे हे वर्ष जागतिक निवडणुकांचं वर्ष म्हणण्याइतपत महत्त्वाचं आहे. या संदर्भात, कृत्रिम बुद्धिमत्तेद्वारे तयार केलेल्या बनावट बातम्या आणि डीपफेक हे काही प्रमुख जोखमीचे घटक आहेत. सर्वाधिक असुरक्षित देशांच्या यादीत भारत अव्वल आहे. WEF चा अहवाल लक्षात घेऊन आणि पूनम पांडेच्या घटनेचं उदाहरण घेऊन, राजकीय पक्ष निवडणुकांमध्ये लोकांवर प्रभाव टाकण्याची योजना आखत आहेत. अशा परिस्थितीत उदाहरण घालून पूनम पांडेवर कारवाई करणं शहाणपणाचं ठरेल. अन्यथा ते लोकशाहीच्या तत्त्वज्ञानाच्या विरोधात असेल.

प्रश्न :निवडणुका होणार आहेत. मीडिया आणि ग्राहक अशा बनावट बातम्या कशा ओळखू शकतात?

उत्तर : मीडिया हाऊसेसनं हे सुनिश्चित केलं पाहिजे की त्यांना प्राप्त झालेल्या बातम्यांची विविध टप्प्यांवर चौकशी केली जावी. बातमी प्रसिद्ध होण्यापूर्वीच सूत्रं हाती लागली पाहिजेत. इंटरनेटवर मिळणाऱ्या सर्व माहितीवर नेटिझन्सनी विश्वास ठेवू नये. त्यांनी कोणतीही माहिती शेअर करण्यापूर्वी स्त्रोत तपासले पाहिजेत. अत्यंत भावनिक अशांतता निर्माण करणारी कोणतीही गोष्ट लगेच शेअर करू नका किंवा सांगू नका. जर आपण असं वागलो तर आपण चुकीची माहिती आणि चुकीची माहिती पसरवणाऱ्या मोहिमांपासून स्वतःचं आणि आपल्या समाजाचं रक्षण करू शकतो.

हे वाचलंत का :