નવી દિલ્હીઃ મહાત્મા ગાંધીએ તેમના જીવનમાં માત્ર એક જ વાર રેડિયો દ્વારા લોકો સાથે વાત કરી હતી, અને તેવું 12 નવેમ્બર 1947 ના રોજ ભારતના ભાગલા દરમિયાન થયું હતું. કુરુક્ષેત્રમાં છાવણીમાં રહેલા 2.5 લાખ ભારતીય શરણાર્થીઓને કરાયેલા મહાત્મા ગાંધીના રેડિયો સંબોધનની યાદમાં દર વર્ષે 12 નવેમ્બરના રોજ જાહેર સેવા પ્રસારણ દિવસ (જન પ્રસારણ દિવસ) મનાવવામાં આવે છે.
ઈતિહાસઃ દિવાળીનો દિવસ હતો. ભારતીય ઉપખંડના વિભાજન પછી, મહાત્મા ગાંધી હરિયાણાના કુરુક્ષેત્રમાં અસ્થાયી રૂપે સ્થાયી થયેલા પાકિસ્તાનમાંથી વિસ્થાપિત વ્યક્તિઓની મુલાકાત લઈ શક્યા ન હતા. પરંતુ ગાંધીજી માટે તેમની સાથે વાત કરવી અનિવાર્ય હતી. પછી 'આકાશવાણી' રેડિયો પર ગાંધીજી માટે પ્રસારણ કરવાની વ્યવસ્થા કરવામાં આવી. પરિણામે, ગાંધીએ બ્રોડકાસ્ટિંગ હાઉસની મુલાકાત લીધી અને બપોરે 3.00 વાગ્યે શરણાર્થીઓને સંબોધિત કર્યા.
ગાંધીજીએ સાર્વજનિક હોદ્દો કે સરકારમાં હોદ્દો રાખ્યો ન હતો, તે વાસ્તવમાં જાહેર સેવાનું પ્રસારણ હતું. તે તેમનું પ્રથમ અને છેલ્લું જીવંત પ્રસારણ હતું.
"મને 'શક્તિ' દેખાય છે, ભગવાનની ચમત્કારિક શક્તિ," ગાંધીએ સ્ટુડિયોમાં પ્રવેશતા જ રેડિયો માધ્યમ વિશે કહ્યું હોવાનું જાણવા મળે છે.
ગાંધીજીએ બપોરે 3:30 વાગે તેમનું ભાષણ શરૂ કર્યું. તેમણે એમ કહીને શરૂઆત કરી કે, "મારા પીડિત ભાઈઓ અને બહેનો, મને ખબર નથી કે તમે કે બીજું કોઈ આ સાંભળી રહ્યું છે કે કેમ ..." ગાંધીજીના તે દિવસેના શબ્દો અમૂલ્ય બની ગયા છે અને દર વર્ષે 12 નવેમ્બરના રોજ ભાષણનો ટુકડો વગાડવામાં આવે છે.
રાષ્ટ્રપિતાની આકાશવાણીની આ ઐતિહાસિક મુલાકાતના 50 વર્ષ નિમિત્તે, 12 નવેમ્બર 1997ના રોજ બપોરે 3.00 કલાકે AIR પરિસરમાં એક કાર્યક્રમનું આયોજન કરવામાં આવ્યું હતું. પાછળથી, 2001 માં આ દિવસને સત્તાવાર રીતે 'જાહેર સેવા પ્રસારણ દિવસ' તરીકે જાહેર કરવામાં આવ્યો. જન પ્રસારના કન્વીનર સુહાસ બોરકરે આ અવલોકનની કલ્પના કરી હતી.
આ દિવસ દેશમાં જાહેર જન પ્રસારણના આદર્શો અને મૂલ્યો અંગે જાગૃત્તા ફેલાવવાનો અવસર બની ગયો છે.
મહત્વ:મીડિયા પર કોર્પોરેટનું વર્ચસ્વ હોય તેવા યુગમાં જાહેરાત અંગે ગાંધીજીના વિચારો મહત્વપૂર્ણ છે. આ દિવસ ગાંધીજીની માન્યતા ફેલાવવાનો પ્રયાસ કરે છે કે મીડિયાનો ઉદ્દેશ્ય જનસેવા છે. તે મુજબ તેઓ અનેક અખબારો ચલાવતા હતા અને મીડિયાની શક્તિને સમજતા હતા. તે સંપૂર્ણ રીતે વ્યાપારી જાહેરાતોની વિરુદ્ધ હતા અને માનતા હતા કે માત્ર તે જ બિન-વાણિજ્યિક જાહેરાતો સ્વીકારવી જોઈએ જે કોઈ જાહેર હેતુને પૂર્ણ કરે.
ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયો (AIR):ઓલ ઈન્ડિયા રેડિયો (All India Radio) ભારતના પબ્લિક સર્વિસ બ્રોડકાસ્ટર, પ્રસાર ભારતીનું રેડિયો વર્ટિકલ તેની શરૂઆતથી જ તેના પ્રેક્ષકોને માહિતી આપવા, શિક્ષિત કરવા અને મનોરંજન આપવા માટે સેવા આપી રહ્યું છે, તેના સૂત્ર - 'બહુજન હિતાય: બહુજન સુખાય'ને અનુરૂપ છે. પ્રસારણની ભાષાઓની સંખ્યા અને સામાજિક-આર્થિક અને સાંસ્કૃતિક વિવિધતાના સ્પેક્ટ્રમની દ્રષ્ટિએ વિશ્વની સૌથી મોટી પ્રસારણ સંસ્થાઓમાંની એક, AIR ની હોમ સર્વિસમાં દેશભરમાં સ્થિત 591 બ્રોડકાસ્ટિંગ કેન્દ્રોનો સમાવેશ થાય છે, જે લગભગ 90%ને આવરી લે છે. સ્થાનીક કક્ષાએ, આકાશવાણી 23 ભાષાઓ અને 179 બોલીઓમાં પ્રોગ્રામિંગની શરૂઆત કરે છે.
AIR આઉટપુટ:
- 92 ભાષાઓ/બોલીઓમાં પ્રતિદિવસ 607 બુલેટિન
- અરબી, બલૂચી, બર્મી, દારી, ફ્રેંચ, ઈંડોનેશિયા, ફારસી, પશ્તો, રુસી, સિંહલ, સ્વાહિલી, તિબ્બતી, થાઈ, ચીની વગેરે વિદેશી ભાષામાં પણ બુલેટિન.
- સમાચાર બુલેટિન અને સામાજિક મામલાઓના કાર્યક્રમોમાં કુલ 60 કલાકથી વધુ દૈનિક પ્રસારણ
- ચૂંટણી, બજેટ, સંસદ/રાજ્ય વિધાનસભાઓના સત્રોના દરમિયાન ખાસ બુલેટિન/કાર્યક્રમ
- રેડિયો પ્લસઃ વેબસાઈટ પર સમાચાર, સોશ્યલ મીડિયા પર સમાચાર, ફેસબુક, ટ્વિટર, સાઉંડક્લાઉડ, યુટ્યૂબ ચેનલ અને ઈંસ્ટાગ્રામ