ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ: ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਪਲ ਜਾਂ ਘਟਨਾ ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੀ ਅੰਤਮ ਸਫਲਤਾ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਹੈ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦਾ ਖੂਨੀ ਸਾਕਾ ਹੈ ਜੋ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1919 ਨੂੰ ਵਾਪਰਿਆ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਲਈ ਅਹਿੰਸਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਇਸ ਕੜੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਖੂਨ ਵਹਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਭਿੱਜੇ ਫਰਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਨੇ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਆਗੂਆਂ ਦੇ ਜ਼ਮੀਰ ਨੂੰ ਝੰਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਆਓ ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੇਕਸੂਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰੀਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਨੇ ਗੋਲ੍ਹੀਆਂ ਨਾਲ ਭੁੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ: ਕਤਲੇਆਮ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸਰਹੱਦ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। 1913 ਵਿੱਚ ਗਦਰ ਲਹਿਰ ਅਤੇ 1914 ਵਿੱਚ ਕਾਮਾਗਾਟਾਮਾਰੂ ਕਾਂਡ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨਕਲਾਬ ਦੀ ਲਹਿਰ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ। 1914 ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਏ ਪਹਿਲੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਫੌਜ ਵਿੱਚ 1 ਲੱਖ 95 ਹਜ਼ਾਰ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 1 ਲੱਖ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਸਿਰਫ਼ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੀ ਸਨ।
ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਦੱਬਣ ਲਈ ਰੋਲਟ ਐਕਟ ਕੀਤਾ ਪਾਸ: ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਿਕਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਭਗਤੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਪੂਰੀ ਦੁਨੀਆਂ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਸੀ। ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਡਰ ਸੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਇਹ ਸਿਪਾਹੀ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਗਏ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਚਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਕੋਈ ਸਖ਼ਤ ਕਾਨੂੰਨ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਹ ਨਵਾਂ ਕਾਨੂੰਨ ਰੋਲਟ ਐਕਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਉਣਾ ਸੀ।
ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਵਿਰੋਧ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ। ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਰੁੱਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੋਏ। ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰੈੱਸ ਨੇ ਇਸ 'ਤੇ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਸਖਤ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ 'ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ। ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਈ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵੀ ਹੋਏ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਥੇਬੰਦਕ ਰੋਸ ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ, ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਰੋਲਟ ਐਕਟ 18 ਮਾਰਚ 1919 ਨੂੰ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਵਿਗੜਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਵਿਰੋਧ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਆਗੂਆਂ ਨੂੰ ਘੇਰਨ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ। ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਕਮਿਸ਼ਨਰ ਮਾਈਲਸ ਇਰਵਿੰਗ ਨੇ 10 ਅਪ੍ਰੈਲ 1919 ਨੂੰ ਡਾ. ਸਤਿਆਪਾਲ ਮਲਿਕ ਅਤੇ ਡਾ. ਸੈਫੂਦੀਨ ਕਿਚਲਊ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਤੋਂ ਲਿਆ ਕੇ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਨਜ਼ਰਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਦੋ ਵੱਡੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੀ ਗ੍ਰਿਫਤਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ 'ਚ ਤਣਾਅ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਕਟੜਾ ਜੈਮਲ ਸਿੰਘ, ਹਾਲ ਬਾਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਉਚਾ ਪੁਲ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ 20 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਰੋਸ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ। ਹਿੰਸਾ ਦੀਆਂ 1-2 ਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰ ਜਨਰਲ ਓਡਵਾਇਰ ਨੇ ਜਲੰਧਰ ਛਾਉਣੀ ਤੋਂ ਫੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਜਨਰਲ ਆਰ ਡਾਇਰ ਨੂੰ ਅਹੁਦੇ ਨੂੰ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸਖ਼ਤ ਵਿਚਾਰ ਸਨ।
ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਦੁਖਾਂਤ ਤੋਂ ਇੱਕ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਜਨਰਲ ਆਰ.ਕੇ. ਡਾਇਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਫੌਜ ਨਾਲ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ ਦੌਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਰਫਿਊ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ। ਅਫ਼ਸੋਸ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸਥਾਨਕ ਨਿਵਾਸੀ ਕਰਫਿਊ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਸਨ। ਕਰਫਿਊ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਲੋਕ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਵਿਖੇ ਮੀਟਿੰਗ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਿਸਾਖੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਦੂਰੋਂ-ਦੂਰੋਂ ਸੰਗਤਾਂ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਮੱਥਾ ਟੇਕਣ ਲਈ ਪੁੱਜੀਆਂ ਤੇ ਗੋਬਿੰਦਗੜ੍ਹ ਪਸ਼ੂ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਆਏ ਵਪਾਰੀ ਵੀ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਹਾਜ਼ਰ ਸਨ।
ਜਦੋਂ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਰੋਸ ਮੁਜ਼ਾਹਰੇ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਮਾਈਕਰੋਫੋਨ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਨ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੇਸਮਝ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਕੋਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਸ਼ਾਮ 4:30 ਵਜੇ ਮੀਟਿੰਗ ਹੋਣੀ ਸੀ, ਪਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਇਹ 3 ਵਜੇ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸਿੰਘ, ਮੁਹੰਮਦ ਪਹਿਲਵਾਨ ਅਤੇ ਮੀਰ ਰਿਆਜ਼ੁਲ ਹਸਨ ਨੇ ਜਾਸੂਸੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਜਨਰਲ ਡਾਇਰ ਨੂੰ ਪਲ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ।
ਬਿਨਾਂ ਚਿਤਾਵਨੀ ਕੀਤੀ ਗੋਲੀਬਾਰੀ: 5:15 'ਤੇ ਜਨਰਲ ਆਰ. ਡਾਇਰ 25 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਦੀਆਂ 4 ਕੰਪਨੀਆਂ ਨਾਲ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਜਨਰਲ ਡਾਇਰ ਗੋਰਖਾ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨ ਰੈਜੀਮੈਂਟ ਦੇ 50 ਸਿਪਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹੀ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ। ਇਹ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ਾਮ 5.30 ਵਜੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ। ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੋਈ ਚਿਤਾਵਨੀ ਨਹੀਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਭੀੜ ਨੂੰ ਖਿੰਡਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ, ਸਿੱਧੀ ਹੀ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।
ਕਈ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ: ਜਦੋਂ ਗੋਲੀਬਾਰੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਭਗਦੜ ਮਚ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗੋਲੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਛਾਲਾਂ ਮਾਰ ਗਏ ਤੇ ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਦੇਖਦੇ ਖੂਹ ਲਾਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਭਰ ਗਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਸਬੰਧੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਕੱਤਰ ਜੇਪੀ ਥਾਮਸਨ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਸ ਘਟਨਾ ਵਿੱਚ 291 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 211 ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਸਨ। ਹੰਟਰ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ 379 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।
ਹੰਟਰ ਕਮੇਟੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ 275 ਲੋਕ ਗੋਲੀਆਂ ਨਾਲ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, 104 ਲਾਸ਼ਾਂ ਖੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਬਰਾਮਦ ਹੋਈਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਮਦਨ ਮੋਹਨ ਮਾਲਵੀਆ ਜਾਂਚ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੁਖੀ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ 1000 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਕਾਂਗਰਸ ਜਾਂਚ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ 1,200 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 2,600 ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਸਨ। ਸਵਾਮੀ ਸ਼ਰਧਾਨੰਦ ਵੀ ਉਥੇ ਗਏ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ 1500 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਅੰਕੜੇ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ 1000 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 1500 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ, ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਇੱਕ ਗੱਲ ਪੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।
ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਲਿਆ ਬਦਲਾ: ਇਸ ਘਟਨਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੜਕੰਪ ਮੱਚ ਗਿਆ ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਹਕੂਮਤ ਨੂੰ ਜਨਰਲ ਡਾਇਰ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਜੋ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਬਰਤਾਨੀਆ ਪਰਤ ਗਿਆ। ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਨੇ 13 ਮਾਰਚ 1940 ਨੂੰ ਲੰਡਨ ਵਿੱਚ ਮਾਈਕਲ ਓਡਵਾਇਰ ਨੂੰ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਇਸ ਸਾਕੇ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲਿਆ। 1961 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਿਛੜੀਆਂ ਰੂਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਧਾਂਜਲੀ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਕ ਯਾਦਗਾਰ ਬਣਾਈ, ਜਿਸਦਾ ਉਦਘਾਟਨ ਆਜ਼ਾਦ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਡਾ. ਪ੍ਰਸਾਦ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਇਹ ਵੀ ਪੜੋ: Daily Hukamnama 13 April: ਵੀਰਵਾਰ, ੩੧ ਚੇਤ, ਸੱਚਖੰਡ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਅੱਜ ਦਾ ਹੁਕਮਨਾਮਾ
