ਵਿੱਦਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਲਈ ਇੱਕ ਗਿਆਨਵਾਨ ਦਾ ਔਜ਼ਾਰ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਗਿਆਨਤਾ ਦੀਆਂ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦਾ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੱਤੀ। ਇਹ ਇੱਕ ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਾਂਗ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਹਰ ਜੜ੍ਹ ਦਾ ਆਪਣਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਬਦਕਿਸਮਤੀ ਨਾਲ, ਮੌਜੂਦਾ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਲਾਗੂਕਰਨ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਮੀਆਂ ਕਾਰਨ ਮੌਜੂਦਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰਥ ਹੈ।
ਸਿੱਖਿਆ ਬਾਰੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਹੁਣ ਨਾਲੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਢੁੱਕਵੇਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਸੰਤ੍ਰਿਪਤਾ ਦੇ ਭਿਆਨਕ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਸਹੀ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕੀਤੀ ਜੋ ਕਿ ਕ੍ਰਾਸ ਰੋਡ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸਮੁੱਚੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਬਾਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਕਿ ਤਕਨੀਕੀ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਨਰਮ ਹੁਨਰ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ, “ਸਿੱਖਿਆ ਦੁਆਰਾ, ਮੇਰਾ ਭਾਵ ਮਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰ, ਆਤਮਾ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਇੱਕ ਸਰਬੋਤਮ ਤਸਵੀਰ ਉਪਰੋਕਤ ਬਿਆਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।"
ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਵੱਧ ਨੰਬਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਹਹੇ ਹਨ ਪਰ ਉੱਚਿਤ ਨੌਕਰੀ ਲੱਭਣ ਵਿੱਚ ਅਸਮਰੱਥ ਹਨ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਉੱਦਮੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦਾ। ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਅਤੇ ਸਬਰ ਦੀ ਗਾਂਧੀਵਾਦੀ ਤਕਨੀਕ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਅਸਲੀ ਕਿਰਨ ਹੈ। ਬਿਨਾਂ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਦੇ ਛੇਤੀ ਨਤੀਜੇ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜਤਾ ਨਾਲ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ ਲਈ ਇਕ ਵਧੀਆ ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਇੱਕ ਆਜੀਵਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਯਾਤਰਾ ਦੌਰਾਨ ਰੈਟ੍ਰੋਸਪੈਕਟ ਦੇ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਉਤਸੁਕਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਅਨੁਭਵ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਅਸਲ ਥੰਮ੍ਹ ਹਨ। ਉਸ ਦਾ ਹਵਾਲਾ, “ਨਿਰੰਤਰ ਦਖਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਜਿਗਿਆਸਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ।”
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਸਾਖਰਤਾ ਦੇ ਜ਼ਰੀਏ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਯਤਨ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਧਾਰਤ ਤਣਾਅ ਮੁਕਤ ਇੰਟਰਐਕਟਿਵ ਵਾਤਾਵਰਣ 'ਤੇ ਕੇਂਦ੍ਰਤ ਕੀਤਾ ਜਿਥੇ ਤਰਕ ਅਤੇ ਬਹਿਸਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਸਿਰਫ਼ 4 ਦੀਵਾਰਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਅਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਵਿਹਾਰਕ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਯਤਨ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਵੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਜਿੱਥੇ ਸਾਡੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਇੰਦਰੀਆਂ ਬਰਾਬਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਧਾਰਣਾ ਸਾਡੇ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸੱਤਿਆ ਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਤੌਰ 'ਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਅਧਾਰਤ ਸੋਧ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜੋ ਦਇਆਵਾਨ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥ ਆਗੂ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਨਾਂ ਕਿ ਚੇਲੇ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸਾਡੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਲਈ ਅਪੀਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਪੋਸਟ ਕੀਤਾ ਭਾਵਾਤਮਕ ਸਮਰੱਥਾ ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਇੰਟੈਲੀਜੈਂਸ ਸਮਰੱਥਾ ਤੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਕਿ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸਦਭਾਵਨਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਯੰਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੁਆਰਾ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਿਆਨ “ਨਵੀਂ-ਤਾਲੀਮ ਦਾ ਕੰਮ ਕਿਸੇ ਕਿੱਤੇ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਦੁਆਰਾ ਪੂਰੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ।" ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ।
