ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ, ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੰਗਰਾਮ ਦੇ ਪਿਤਾ ਵਜੋਂ ਮਸ਼ਹੂਰ, ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਡਾਇਟੀਸ਼ੀਅਨ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਸਿਹਤ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਸੱਤਿਆਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਕਈ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੈਦਲ ਚੱਲਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਚਕ ਅਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਿਆਂ ਦੂਰਦਰਸ਼ਿਤਾ ਦਾ ਰਾਹ ਪੱਧਰਾ ਕੀਤਾ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਿਹਤ ਦੇ ਸੁਝਾਅ ਸੰਕਲਿਤ ਕੀਤੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਉਹ 1942-1944 ਦੌਰਾਨ ਪੂਨਾ ਦੇ ਆਗਾ ਖ਼ਾਨ ਪੈਲੇਸ ਵਿੱਚ ਬੰਦ ਸੀ, ਜਿਸਦਾ ਸੁਸ਼ੀਲਾ ਨਾਇਰ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ। ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਾਡੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਕੀਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਸ਼ ਹਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸਿਹਤਮੰਦ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਜੀਉਣ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਲਈ ਉਪਲਬਧ ਸਨ।
ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਯੋਗੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਤੀਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਾਚਾਰਿਆ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ, ਜੋ ਖੁਰਾਕ-ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਇੰਦਰੀਆਂ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ 'ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਵਰਤ ਰੱਖਣਾ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਸੀਮਤ ਕਰਨ ਦਾ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਸਿਹਤਮੰਦ ਕਬਾੜ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਧਰਤੀ, ਪਾਣੀ, ਖਾਲੀ ਥਾਂ, ਚਾਨਣ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦੱਸਿਆ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੰਜ ਕਾਰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੱਥ, ਪੈਰ, ਮੂੰਹ, ਗੁਦਾ ਤੇ ਗੁਪਤ ਅੰਗ ਹਨ ਅਤੇ ਧਾਰਨਾ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਚਮੜੀ ਰਾਹੀਂ ਛੋਹਣ, ਨੱਕ ਰਾਹੀਂ ਸੁੰਘਣਾ, ਜੀਭ ਰਾਹੀਂ ਸਵਾਦ, ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖਣਾ ਅਤੇ ਕੰਨਾਂ ਨਾਲ ਸੁਣਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ, ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਦਹਜ਼ਮੀ ਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਇਕਲੌਤਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ, ਜੋ ਕਿ ਤੱਤ ਵਿਚ ਵਿਗਾੜ ਦਾ ਲੱਛਣ ਹੈ, ਅਤੇ ਕਈ ਰਵਾਇਤੀ ਇਲਾਜ ਸੁਝਾਏ।
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਅਨਾਜ, ਦਾਲਾਂ, ਕੰਦ-ਮੂਲ, ਹਰੀ ਪੱਤੇਦਾਰ ਸਬਜ਼ਿਆਂ, ਤਾਜ਼ੇ ਅਤੇ ਸੁੱਕੇ ਫਲ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਖੁਰਾਕ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਵਾਈ ਲੈਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਖੁਰਾਕ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੀ ਬਿਮਾਰੀ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਤੋਂ ਕਹੀ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, “ਭੋਜਨ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਫਰਜ਼ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਕਦੇ ਜੀਭ ਦੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਲਈ।” ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹਰਬਲ ਚਾਹ ਅਤੇ ਕਾਫੀ ਵਰਗੇ ਨਿੱਘੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸੇਵਨ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ ਪਰ ਥੋੜ੍ਹੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ। ਉਹ ਸ਼ਰਾਬ, ਤੰਬਾਕੂ ਅਤੇ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਕਾਬਲਿਅਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਨਿਯਮਤ ਪਾਚਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਿਹਤਮੰਦ ਮਨ ਤੰਦਰੁਸਤ ਸਰੀਰ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕੋ ਇੱਕ ਢੰਗ ਹੈ ਕਿ ਮਨ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵਿਹਲਾ ਨਾ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਹੱਲ ਵਜੋਂ ਰੱਬ ਦੇ ਨਾਂਅ ਦਾ ਜਾਪ ਕਰਨਾ ਸੁਝਾਅ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੱਚ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਾਮ-ਭਰਪੂਰ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਅਸ਼ਲੀਲ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕਰਨਾ ਯਾਦ ਦਿਵਾਇਆ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਯੋਗ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਭਿਆਸਾਂ ਵਰਗੇ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਡੁੱਬਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸੁਸਤੀ ਬਿਮਾਰੀ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸੀ ਕਿ ਸਿਹਤ ਅਮੀਰੀ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, “ਇਹ ਸਿਹਤ ਹੈ ਜੋ ਅਸਲ ਦੌਲਤ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਟੁਕੜੇ।”
