ਸ਼ਿਮਲਾ: ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸ਼ਿਮਲਾ ਤੋਂ ਕਰੀਬ 30 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਧਾਮੀ ਦੇ ਹਾਲੋਗ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ ਦਿਵਾਲੀ ਦੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਪੱਥਰ ਮੇਲਾ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਮੇਲੇ ਦੀ ਆਪਣੀ ਧਾਰਮਿਕ ਮਾਨਤਾ ਹੈ। ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਪੱਥਰ ਨਾਲ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਮਾਂ ਭੀਮਕਾਲੀ ਦੇ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਤਿਲਕ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਦਿਵਾਲੀ ਤੋਂ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਧਾਮੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪੁਰਾਣੀ ਰਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਪੱਥਰਬਾਜ਼ੀ ਦਾ ਮੇਲਾ ਲੱਗਿਆ।
ਦੁਪਹਿਰ 2 ਵਜੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧਾਮੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਚੌਕ ਵਿੱਚ ਕੱਟੜੂ ਅਤੇ ਜਾਮੋਗੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਖੁੰਡ (ਪੱਥਰਕਾਰ) ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ। ਧਾਮੀ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪੱਥਰਬਾਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਗਈ। ਇਸ ਵਾਰ ਜਾਮੋਗੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਲੱਗ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਚਿਹਰੇ 'ਤੇ ਖੂਨ ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੱਥਰਬਾਜ਼ੀ ਰੋਕੀ ਗਈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੁਰਿੰਦਰ ਦੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਮਾਂ ਦਾ ਤਿਲਕ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੇਲਾ ਸਮਾਪਤ ਹੋਇਆ।
ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਪੱਥਰ ਸੁੱਟਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸੱਟ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖੂਨ ਨਹੀਂ ਵਹਿਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ। ਪੱਥਰਾਂ ਦਾ ਮੇਲਾ ਖੂਨ ਵਹਿਣ ਨਾਲ ਖਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਇਹ ਖੇਡ ਦੋ ਟੀਮਾਂ ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਜਾਂ ਹਾਰ ਕੋਈ ਮਾਇਨੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ, ਮਾਇਨੇ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਰਵਾਇਤ ਹੈ। ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਇਸ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਇੱਕ ਦੂਜੇ 'ਤੇ ਸੁੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪੱਥਰ
ਇਹ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਅਦਭੁਤ ਮੇਲਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰਬਾਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਮੇਲਾ ਸ਼ੁੱਕਰਵਾਰ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਗਿਆ। ਜਾਮੋਗੀ ਖੁੰਡ ਦੇ ਸੁਰਿੰਦਰ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਖੂਨ ਦੇਵੀ ਭਦਰਕਾਲੀ ਨੂੰ ਭੇਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਮੇਲਾ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੱਥਰਬਾਜ਼ੀ ਕਰਕੇ ਇਸ ਰਵਾਇਤ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਅਜਿਹਾ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਵਰਖਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੋਵੇ। ਲੋਕ ਅਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ 'ਤੇ ਪੱਥਰ ਸੁੱਟ ਰਹੇ ਸਨ।
ਖੂਨ ਵਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੰਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪੱਥਰਬਾਜ਼ੀ
ਇਹ ਪੱਥਰਬਾਜ਼ੀ ਉਦੋਂ ਹੀ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖੂਨ ਵਹਿਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਲੇਖਕ ਐਸ.ਆਰ.ਹਰਨੋਟ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ 'ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਇਸ ਪਥਰਾਅ ਵਿਚ ਕੋਈ ਜ਼ਖਮੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਤਿੰਨ ਔਰਤਾਂ ਆਪਣੇ ਦੁਪੱਟੇ ਲਹਿਰਾਉਂਦੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਪੱਥਰਬਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ।'
ਇਹ ਪੱਥਰਬਾਜ਼ੀ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀ
ਐੱਸ. ਆਰ. ਹਰਨੋਟ ਅਨੁਸਾਰ, 'ਇਸ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਕੋਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਧਾਮੀ ਰਿਆਸਤ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਭਦਰਕਾਲੀ ਮੰਦਿਰ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਬਲੀ ਦੇਣ ਦਾ ਰਿਵਾਜ ਸੀ। ਰਿਆਸਤ ਦੇ ਰਾਜੇ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਜਦੋਂ ਰਾਣੀ ਨੇ ਸਤੀ ਹੋਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇੱਥੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਮਨੁੱਖੀ ਬਲੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦਾ ਆਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਝੋਟੇ ਨੂੰ ਲਿਆ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਕੰਨ ਕੱਟ ਕੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਭਦਰਕਾਲੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਸ਼ੂ ਬਲੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਇਹ ਖੇਡ ਉਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮਾਂ ਪਸ਼ੂ ਬਲੀ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਸੀ, ਜੋ ਅੱਜ ਵੀ ਜਾਰੀ ਹੈ'।
ਰਾਣੀ ਦੇ ਹੁਕਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪੱਥਰ ਮੇਲੇ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ
ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਾਣੀ ਦੀ ਸਤੀ ਯਾਦਗਾਰ ਵੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ। ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਰਾਣੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਬਲੀ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਸੀ, ਉਹ ਇੱਥੇ ਸਤੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਯਾਦਗਾਰ 'ਤੇ ਪੱਥਰ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਏ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਖੂਨ ਦਾ ਤਿਲਕ ਵੀ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪੱਥਰ ਮੇਲਾ ਰਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਸਤੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਬਲੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਆਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਰਾਣੀ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਨੁੱਖੀ ਬਲੀ
ਧਾਮੀ ਸ਼ਾਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੁਖੀ ਜਗਦੀਪ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ, ‘ਇਹ ਮੇਲਾ ਧਾਮੀ ਖੇਤਰ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਲਈ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਬਲੀ ਦੁਸ਼ਟ ਆਤਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੁੱਖ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਪਰ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਮਹਾਰਾਣੀ ਨੇ ਸਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮਨੁੱਖੀ ਬਲੀ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੁੰਡ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਕਤੇਦੂ, ਤੁੰਨਾਡੂ ਦਾਗੋਈ ਅਤੇ ਜਥੋਤੀ ਨੂੰ ਦੋ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ। ਮਨੁੱਖੀ ਬਲੀ ਦੀ ਥਾਂ ਦੋ ਧੜਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪੱਥਰ ਖੇਡਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਧੜਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਖੇਡ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅੱਜ ਤੱਕ ਇਸ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਗੰਭੀਰ ਸੱਟ ਨਹੀਂ ਲੱਗੀ ਹੈ। ਖੁੰਡ ਵੰਸ਼ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਲੋਕ ਇਸ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ। ਇਸ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਖੁੰਡ ਕਬੀਲੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਭਾਗ ਲੈਣ 'ਤੇ ਕੋਈ ਮਨਾਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੱਟ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਹੋਵੇਗੀ'।
ਖੂਨ ਨਿਕਲਣ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਚੰਗੀ ਕਿਸਮਤ
ਜਗਦੀਪ ਸਿੰਘ ਅਨੁਸਾਰ 'ਮੇਲਾ ਦੇਖਣ ਲਈ ਲੋਕ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਅੱਜ ਤੱਕ ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਪੱਥਰਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਖਮੀ ਹੋਣ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਲੋਕ ਇਸ ਪੱਥਰ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਖੂਨ ਵਹਿਣ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਕਿਸਮਤ ਸਮਝਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਖੂਨ ਵਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਤਿਲਕ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ'।
ਐਸ.ਆਰ.ਹਨੋਟ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ, 'ਅੱਜ ਕਈ ਲੋਕ ਇਸ ਪੱਥਰ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਜਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਇਸ 'ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਦਿਵਾਲੀ ਦੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਇਹ ਪੱਥਰਬਾਜ਼ੀ ਧਾਮੀ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਹ ਹਰ ਸਾਲ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਮੇਲਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਹਰ ਘਰ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹਾਜ਼ਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਹੁਣ ਇਹ ਲਾਜ਼ਮੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਇੱਥੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਬਲੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਆਦੇਸ਼ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ'।
