मुंबई Bailgada Sharyat : बैलगाडा शर्यत महाराष्ट्रातील एक पारंपरिक क्रीडा प्रकार आहे, ज्यामध्ये दोन बैलांचा एकजोड असलेल्या गाडीवर बसलेला शेतकरी त्यांना पळवून स्पर्धा करतो. ही शर्यत विशेषतः गावोगावी सण, उत्सव किंवा विशेष कार्यक्रमांदरम्यान घेतली जाते. महाराष्ट्रातील बैलगाडा शर्यत ही कोकण, पश्चिम महाराष्ट्र आणि मराठवाड्यातील शेतकऱ्यांची 450 वर्ष जुनी परंपरा आहे. महाराष्ट्रात बैलगाडा शर्यतीला मोठ्या प्रमाणावर लोकांचा प्रतिसाद मिळतो आणि ही शर्यत शेतकऱ्यांच्या श्रमाचं प्रतीक मानली जाते. पण, प्राणी हक्कांच्या दृष्टिकोनातून या शर्यतींवर काही वेळा बंदी घालण्यात आली आहे, कारण या शर्यतींमध्ये बैलांना जबरदस्तीनं भाग घेण्यास लावलं जातं असे आरोप आहेत.
भारतातील बैलगाडा शर्यत : महाराष्ट्रात 'शंकरपाट', कर्नाटकात 'कंबला' (म्हशींची शर्यत), तामिळनाडूमध्ये 'रेकला' आणि पंजाबमध्ये 'पौला दी दौड' या नावानं प्रसिद्ध असलेली बैलगाडा शर्यत आंध्र प्रदेश, तेलंगणा, मध्य प्रदेशातही प्रचलित होती. काही वर्षांपूर्वीपर्यंत, बैलांना विशेषतः अशा शर्यतींमध्ये भाग घेण्यासाठी प्रजनन केलं जात असे, जे ग्रामीण भागात त्यांच्या मालकांसाठी प्रतिष्ठेचं प्रतीक होतं. शर्यतीसाठी पात्र असलेल्या या बैलांची वर्षभर काळजी घेतली जात होती आणि खासकरुन अशा कार्यक्रमांमध्ये धावण्याचं प्रशिक्षण दिलं गेलं जे प्रेक्षकांसाठी मनोरंजक ठरलं.
बैलगाडा शर्यतीचा इतिहास :
- शेतीशी संबंधित परंपरा : बैलगाडा शर्यतीचा उगम शेतीच्या कामांशी संबंधित आहे. शेतकरी त्यांचे बैल आणि गाडी यांचं कौशल्य दाखविण्यासाठी आणि स्पर्धा करण्यासाठी या शर्यतींचं आयोजन करीत असत. बैलांची ताकद, गती, आणि गाडी हाकण्याच्या कौशल्याचा या शर्यतीत महत्त्वाचा भाग असतो.
- सण-उत्सवांमध्ये आयोजन : या शर्यती अनेकदा धार्मिक आणि सांस्कृतिक सणांमध्ये आयोजित केल्या जातात. जसं की पोळा, दिवाळी आणि अन्य महत्त्वाच्या सणांच्या वेळी. गावातील लोक या शर्यतींमध्ये उत्साहानं सहभागी होतात आणि त्यांच्या बैलांच्या शक्तीचा आणि तंदुरुस्तीचा गौरव करतात.
- स्थानीय सामाजिक जीवनाचा भाग : बैलगाडा शर्यती ग्रामीण जीवनाचा एक अविभाज्य भाग बनल्या आहेत. या शर्यतींमुळं गावातील एकोपा आणि सामाजिक एकात्मता वाढते. या शर्यतींना एक प्रकारे खेळ म्हणूनच नव्हे तर परंपरेचा एक महत्त्वाचा भाग म्हणूनही पाहिलं जातं.
काय आहेत नियम : बैलगाडा शर्यतीचे नियम हे भारत सरकारच्या, सर्वोच्च न्यायालयाच्या आणि संबंधित राज्य सरकारांच्या नियमांनुसार ठरवले जातात. महाराष्ट्रात या शर्यतींसाठी काही विशिष्ट नियमावली आहे, जी बैलांच्या कल्याणासाठी आणि शर्यतीला सुरक्षित ठेवण्यासाठी तयार केली गेली आहे. काही प्रमुख नियम खालीलप्रमाणे आहेत:
- बैलांची वयोमर्यादा : शर्यतीत भाग घेणाऱ्या बैलांचं वय किमान 4 वर्षे असणं आवश्यक आहे. अशा प्रकारे बैलांचा योग्य विकास आणि ताकद असते.
- बैलांवरील जखम आणि मारापासून बचाव : शर्यतीमध्ये बैलांना मारणं, जखमी करणं, किंवा त्यांच्या शरीरावर कोणत्याही प्रकारचा त्रास देणं हे पूर्णतः प्रतिबंधित आहे.
- शर्यतीसाठी प्रशिक्षण : बैलांना शर्यतीसाठी पूर्वतयारीसाठी योग्य प्रशिक्षण दिलं पाहिजे. त्यांच्या प्रशिक्षणामध्ये कोणताही शारीरिक त्रास होणार नाही याची काळजी घेणं आवश्यक आहे.
- मेडिकल तपासणी : शर्यतीच्या आधी प्रत्येक बैलाची पशुवैद्यकीय तपासणी करणं आवश्यक आहे. ज्या बैलांची आरोग्य तपासणी पास होईल, त्यांनाच शर्यतीमध्ये भाग घेण्याची परवानगी दिली जाईल.
- नियंत्रित स्पर्धा मार्ग : शर्यतीचा मार्ग विशिष्ट लांबीचा आणि रुंदीचा असावा, जो बैल आणि गाडीच्या सुरक्षिततेसाठी योग्य असेल. शर्यतीच्या मार्गावर कोणत्याही प्रकारचा खडखडीत किंवा धोकादायक क्षेत्र नसावे.
- गाडीची रचना आणि वजन : बैलगाडीच्या रचनेबाबत काही विशेष नियम आहेत. गाडी हलकी आणि बैलांसाठी संतुलित असावी. जड किंवा असुरक्षित गाड्यांना परवानगी दिली जात नाही.
- स्पर्धकांची संख्या आणि सहभाग : प्रत्येक स्पर्धेत फक्त प्रमाणित आणि नोंदणीकृत स्पर्धकांनाच भाग घेण्याची परवानगी आहे.
- प्रशासकीय देखरेख : शर्यतीदरम्यान शासकीय अधिकारी, पशुवैद्यकीय अधिकारी, आणि सुरक्षारक्षकांची उपस्थिती अनिवार्य आहे.
- दर्शकांचं सुरक्षाकवच : दर्शकांसाठी स्वतंत्र आणि सुरक्षित ठिकाणाची व्यवस्था करणं आवश्यक आहे, जेणेकरुन शर्यतीदरम्यान कोणताही अपघात होऊ नये.
- शर्यतीची परवानगी : शर्यती आयोजित करणाऱ्यांनी संबंधित स्थानिक प्रशासनाकडून परवानगी घेणं आवश्यक आहे. तसंच, आयोजकांना न्यायालयानं दिलेल्या सर्व नियमांचं पालन करणं अनिवार्य आहे.
कायदेशीर बाबी :
- 2014 मध्ये, देशभरात साजरा केला जाणारा हा पारंपरिक सांस्कृतिक खेळ प्राणीप्रेमी कार्यकर्त्यांनी प्राण्यांवरील क्रूरतेच्या कारणास्तव बंद केला होता आणि सर्वोच्च न्यायालयानही, 'अशा कार्यक्रमांमध्ये बैलांच्या वापरामुळं प्राण्यांना गंभीर इजा होते आणि प्राण्यांच्या कायद्याची क्रूरता प्रतिबंध अंतर्गत गुन्हा बनला होता' असं सांगून बंदी घातली होती.
- तथापि, 2017 मध्ये महाराष्ट्र सरकारनं बंदी उठवल्यानंतर बैलगाडी शर्यतीला कायदेशीर मान्यता देण्यासाठी प्रिव्हेंशन ऑफ क्रुएल्टी टू एनिमल्स ऍक्ट, 1960 मध्ये सुधारणा केली. प्राण्यांवर क्रूरता प्रतिबंधक कायद्यात समाविष्ट केलेल्या दुरुस्तीनुसार, प्राण्याला वेदना किंवा त्रास दिल्यास दोषी आढळल्यास त्यांना 5 लाख रुपयांपर्यंतचा दंड किंवा जास्तीत जास्त तीन वर्षांपर्यंतच्या तुरुंगवासाची शिक्षाही भोगावी लागेल, असं त्यात म्हटलं आहे.
- जुलै 2017 मध्ये, तत्कालीन राष्ट्रपती प्रणव मुखर्जी यांनी प्राण्यांसाठी क्रूरता प्रतिबंधक (कर्नाटक सुधारणा) अध्यादेश 2017 ला संमती दिली, 2014 च्या सर्वोच्च निकालाचा संदर्भ देत, कर्नाटक उच्च न्यायालयानं 2016 मध्ये थांबवलेला कंबा (म्हशींची शर्यत) ला पुन्हा सुरु करण्याचा मार्ग मोकळा केला.
- त्यानंतर महाराष्ट्र राज्य सरकारनं सर्वोच्च न्यायालयात धाव घेतली. महाराष्ट्र सरकारनं 16 डिसेंबर 2021 रोजी सर्वोच्च न्यायालयाला सांगितलं होतं की, राज्यातील बैलगाडी शर्यतींवरील बंदी उठवण्यात यावी कारण तमिळनाडू आणि कर्नाटक सारख्या राज्यांमध्ये यासारख्या स्पर्धा होतात.
- यानंतर सर्वोच्च न्यायालयानं बैलगाडा शर्यती पुन्हा सुरु करण्यास परवानगी देताना असं निरीक्षण नोंदवलं की, प्रिव्हेन्शन ऑफ क्रुएल्टी टू एनिमल्स ॲक्ट, 1960 मधील सुधारित तरतुदी आणि राज्यातील बैलगाडा शर्यतींसाठी महाराष्ट्रानं तयार केलेल्या नियमांची वैधता कार्यरत राहील.
कुठे होतात बैलगाडा शर्यती :
- पश्चिम महाराष्ट्र : पश्चिम महाराष्ट्रातील सांगली, सोलापूर, कोल्हापूर, सातारा या भागांमध्ये बैलगाडा शर्यती मोठ्या प्रमाणात आयोजित केल्या जातात. इथं ही शर्यत पारंपारिक खेळाचा एक महत्त्वाचा भाग आहे.
- मराठवाडा : मराठवाडा विभागातील बीड, लातूर, औरंगाबाद, परभणी इत्यादी जिल्ह्यांमध्ये बैलगाडा शर्यती लोकप्रिय आहेत.
- विदर्भ : विदर्भातील अमरावती, अकोला, यवतमाळ, बुलढाणा आणि नागपूरसारख्या भागातही बैलगाडा शर्यतींचं आयोजन होतं. जिथं स्थानिक सणांच्या निमित्तानं किंवा गावातील जत्रांच्या काळात या शर्यती पार पडतात.
- उत्तरेकडील भाग : नाशिक, अहमदनगर आणि पुणे जिल्ह्यातील काही ग्रामीण भागात देखील बैलगाडा शर्यती आयोजित केल्या जातात.
हेही वाचा :
