हिंदी महासागराची तापमानवाढ - भारतातील किनारपट्टी समुद्राखाली जाण्याच्या उंबरठ्यावर तर नाही ना? - Warming of the Indian Ocean

Warming of the Indian Ocean - भारतीय उपखंडामध्ये दक्षिण भाग हिंदी महसागर आणि अरबी समुद्रानं वेढलेला आहे. यामध्ये हिंदी महासागराची तापमानवाढ किनारपट्टीच्या राज्यांना नजिकच्या भविष्यात धोक्याची ठरत आहे. भारतातील किनारपट्टी समुद्राखाली जाण्याच्या उंबरठ्यावर तर नाही ना, असा प्रश्न यातून उपस्थित केला जात आहे. यासंदर्भात सी. पी. राजेंद्रन यांचं विवेचन पाहूयात.

हैदराबाद Warming of the Indian Ocean : आंतरराष्ट्रीय हवामान निरीक्षण संस्थांनी २०२४ च्या उत्तरार्धात सकारात्मक हिंदी महासागर द्विध्रुव (IOD) परत येण्याची शक्यता वर्तवली आहे. सकारात्मक IOD टप्प्यात पश्चिम हिंदी महासागर पूर्वेकडील भागापेक्षा जास्त उष्ण असण्याची अपेक्षा आहे. हिंदी महासागर द्विध्रुव (IOD), ही एक पुनरावृत्ती होणारी प्रक्रिया आहे. ज्यामुळे पश्चिम आणि पूर्व हिंदी महासागरातील समुद्राच्या पृष्ठभागाचे तापमान कमी-जास्त होते. सकारात्मक टप्प्यात, पश्चिम हिंदी महासागर पूर्व हिंदी महासागरापेक्षा अधिक उबदार होतो आणि जेव्हा हा पॅटर्न उलटतो तेव्हा त्याला नकारात्मक अवस्था म्हणतात. 1999 मध्ये नेचर या जर्नलच्या एका अंकात प्रकाशित झालेल्या, एन. एच. साजी यांच्या नेतृत्वाखालील भारतीय संशोधकांच्या गटाने प्रथम हिंदी महासागराच्या या भिन्न वर्तनाचा अहवाल दिला. ही घटना ENSO किंवा एल निनो-सदर्न ऑसिलेशनशी तुलना करता येते, एक आवर्ती हवामान नमुना जो मध्य आणि पूर्व उष्णकटिबंधीय पॅसिफिक महासागराला प्रभावित करतो. IOD टप्प्यांदरम्यान आपण हिंदी महासागराच्या बाबतीत पाहतो, ENSO हे समुद्राच्या पृष्ठभागाच्या तापमानात आणि हवेच्या दाबामध्ये दर दोन ते सात वर्षांनी पर्यायी बदल दर्शविले जाते. या बदलांचे जागतिक परिणाम आहेत. कारण ते उष्ण कटिबंधातील पर्जन्यमान आणि वाऱ्याच्या पद्धतींमध्ये व्यत्यय आणतात.

IOD च्या आवर्तनाचं स्पष्टीकरण देण्यासाठी अनेक सिद्धांत मांडले गेले आहेत. काही संशोधकांना वाटतं की हिंदी महासागरापर्यंत मर्यादित वायु-समुद्र परस्परसंवाद हे प्राथमिक कारण आहे, तर इतरांनी असं म्हटलंय की नियंत्रित करणारे घटक हे पश्चिम प्रशांत महासागरातील ENSO दोलनांशी जोडलेले आहेत. आयओडी ही एक स्वतंत्र घटना आहे किंवा ती केवळ ENSO चा उपघटक आहे का, या प्रश्नाचे उत्तर कमी-अधिक प्रमाणात दिले जाते. तात्पुरती परिवर्तनशीलता असलेले दोन्ही मोड आयओडी इव्हेंट्सवर प्रभाव टाकतात. दोन्ही प्रकरणांमध्ये, आयओडीचा उगम वायु-समुद्रातील परस्परसंवादातून होतो - ENSO मोड उष्णकटिबंधीय पॅसिफिक महासागराच्या अवकाशीय स्केलवर आढळतो आणि दुसरा मोड दक्षिण हिंदी महासागरातील मास्करेन बेटांजवळील उच्च-दाब क्षेत्राशी संबंधित जोडलेला असतो. सोप्या भाषेत सांगायचं तर, IOD घटना उष्णकटिबंधीय हिंदी महासागरावर जबरदस्त वाऱ्याच्या ताणामुळे उद्भवतात. ज्यामुळे गरम झालेल्या समुद्राच्या पाण्याला उभार येतो. विषुववृत्तीय हिंदी महासागरावर निगेटिव्ह आयओडीचे अस्तित्व असताना, उष्णकटिबंधीय पूर्व हिंदी महासागरात थंड पाणी चांगलेच वर येते तर उष्णकटिबंधीय पश्चिम हिंद महासागरात उबदार पाणी साचते.

हिंदी महासागर द्विध्रुव (IOD) काय आहे?

जेव्हा हिंदी महासागर द्विध्रुवीय (IOD) हवामानाची घटना घडते तेव्हा पश्चिम ऑस्ट्रेलियाच्या जवळ असलेल्या हिंद महासागराच्या पूर्वेकडील भागांच्या समुद्राच्या पृष्ठभागाचे तापमान त्याच्या दीर्घ कालावधीच्या सरासरीपेक्षा थंड होते आणि दुसरीकडे, हिंदी महासागराच्या पश्चिम भागाच्या समुद्राच्या पृष्ठभागाचे तापमान जे आफ्रिकन जवळ आहे ते वाढते. महाद्वीप त्याच्या दीर्घ कालावधीच्या सरासरीपेक्षा (LPA) जास्त उष्ण होतो. जर हिंदी महासागर द्विध्रुव सकारात्मक असेल तर त्याचा परिणाम इंडो-पॅसिफिक प्रदेशातील अनेक देशांमध्ये असामान्य हवामान बदल घडवून आणतो आणि त्याचा संबंध ऑस्ट्रेलियातील दुष्काळ आणि जंगलातील आग आणि आफ्रिका आणि भारतातील अधिक पावसाशी आहे. ही अनियमित हवामान घटना पॅसिफिक महासागरात घडणाऱ्या एल-निनो आणि ला-निनो हवामानातील घटनांसारखीच आहे. परंतु त्यांचा प्रभाव भारत, ऑस्ट्रेलिया आणि यूएसएसह अनेक देशांमध्ये जाणवतो.

सकारात्मक हिंदी महासागर द्विध्रुव सामान्यत: मजबूत नैऋत्य मान्सूनशी संबंधित आहे. कारण हवा उबदार पाण्यावर अधिक प्रमाणात आकाशात जाते. बाष्पीभवन आणि जल-संतृप्त ढगांची निर्मिती यातून सुरू होते. अशा भागात पाऊस चांगला पडतो. सकारात्मक IOD पूर्व आशिया आणि ऑस्ट्रेलियातील कोरड्या परिस्थितीच्या तुलनेत पूर्व आफ्रिका आणि पश्चिम भारतात तीव्र पाऊस पडेल अशी अपेक्षा आहे. सकारात्मक आयओडीच्या निर्मितीसह, नैसर्गिकरित्या उद्भवणारे हवामान आणि हवामान चक्र यांच्यात मानवामुळे निर्माण झालेल्या ग्लोबल वार्मिंगसह इतर घटक देखील आवश्यक आहेत.