हैदराबाद National Flag Adoption Day : आजच्याच दिवशी 22 जुलै 1947 रोजी भारतानं अधिकृतरित्या तिरंग्याला भारताचा 'राष्ट्रध्वज' म्हणून स्वीकारलं होतं. त्यानंतर 15 ऑगस्ट 1947 रोजी जेव्हा भारताला स्वातंत्र्य मिळालं तेव्हा पहिल्यांदा तिरंगा फडकवण्यात आला. हा राष्ट्रध्वज कोणी बनवला? त्यातील रंगामागे अर्थ काय आहे? या संबंधित काही रोचक आणि महत्वाच्या गोष्टी आज आपण जाणून घेऊ.
ध्वज दत्तक दिनाचा इतिहास : 22 जुलै 1947 रोजी भारतीय संविधान सभेच्या बैठकीत प्रथमच भारतीय राष्ट्रध्वज स्वीकारण्यात आला. पिंगली व्यंकय्या यांनी त्याची रचना केली होती. 78 वर्षापासून राष्ट्रध्वजाकडं भारताची ओळख म्हणून पाहिलं जातं.
राष्ट्रीय ध्वजाची उत्क्रांती : 7 ऑगस्ट 1906 रोजी पारसी बागान चौक, कोलकाता येथे प्रथम तिरंगा फडकविण्यात आला. पहिल्या ध्वजावर लाल, पिवळे आणि हिरवे असे तीन आडवे पट्टे होते. पिवळ्या पट्ट्याच्या मध्यभागी 'वंदे मातरम' लिहिलेलं होतं. त्यात सूर्य आणि चंद्रकोराचीही चिन्हं होती. त्यानंतर ध्वजात अनेक सुधारणा करण्यात आल्या आहेत. तिरंग्याची सध्याची रचना 22 जुलै 1947 रोजी स्वीकारण्यात आली.
आपला भारतीय ध्वज कसा विकसित झाला :
- 1906 मध्ये स्वदेशी आणि बहिष्कार संघर्षादरम्यान कलकत्ता (सध्याचे कोलकाता) पारसी बागान चौकात प्रथमच भारताचा ध्वज फडकवण्यात आला.
- 1907 मध्ये, पॅरिसमध्ये मॅडम भिकाजी कामा यांनी थोडासा बदल करून असाच ध्वज फडकावला होता. हा ध्वज बर्लिनमधील समाजवादी परिषदेतही प्रदर्शित करण्यात आला. त्यामुळं त्याला 'बर्लिन समितीचा ध्वज' असं संबोधण्यात आलं.
- 1917 ला होमरूल चळवळीचा एक भाग म्हणून, ॲनी बेझंट आणि बाळ गंगाधर टिळक यांनी आणखी एक ध्वज फडकवला.
- त्यानंतर 1921 साली काँग्रेसच्या बेझवाडा (आता विजयवाडा) अधिवेशनात, पिंगली व्यंकय्या या तरुण स्वातंत्र्यसैनिकानं महात्मा गांधींसमोर ध्वजाची रचना सादर केली. ध्वजावर तीन पट्टे होते. हा ध्वज भारतातील अनेक समुदायांचं प्रतिनिधित्व करत होता. तर मध्यभागी एक चरखा ठेवण्यात आला होता. हा देशाच्या प्रगतीचं प्रतीक मानण्यात आला.
- 1931 मध्ये पिंगली व्यंकय्याचा ध्वज थोड्याफार बदलांसह स्वीकारण्याचा औपचारिक ठराव मंजूर करण्यात आला. त्यातील पांढरा आणि हिरवा राहिला तर लाल रंगाची जागा भगव्यानं घेतली. भगवा रंग धैर्याचं प्रतीक आहे. पांढरा रंग शांततेचं तर हिरवा रंग सकारात्मकता आणि प्रगतीचं प्रतिक आहे.
- अखेरीस, जुलै 1947 मध्ये, संविधान सभेनं स्वतंत्र भारताचा ध्वज औपचारिकपणे स्वीकारला. चरख्याच्या जागी सम्राट अशोकाचं धर्मचक्र आणण्यात आलं. ते सत्य आणि जीवनाचं प्रतीक आहे.
ध्वजाचे रंग : भारताच्या राष्ट्रध्वजातील सर्वात वरचा पट्टा भगवा रंगाचा आहे. हा देशाचं सामर्थ्य आणि धैर्य दर्शवितो. मध्यभागी असलेला पांढरा पट्टा धर्मचक्रासह शांती आणि सत्याचं प्रतिनिधित्व करतो. तर शेवटची पट्टी हिरव्या रंगाची आहे. ही पट्टी जमिनीची सुपीकता, वाढ आणि शुभचिन्ह दर्शवते. त्यातील 'चक्र' हे मौर्य सम्राट अशोकानं ईसापूर्व तिसऱ्या शतकात बांधलेल्या सारनाथ सिंह स्तंभातील 'कायद्याचे चाक' दर्शवते.
ध्वज संहिता : 26 जानेवारी 2002 रोजी भारतीय ध्वज संहिता लागू झाली. आपल्या स्वातंत्र्याचे प्रतीक, आपला राष्ट्रध्वज संपूर्ण देशासाठी अभिमान आणि सन्मानाचं प्रतीक आहे. त्याचा अनादर करणं म्हणजे देशाच्या तसंच सर्व स्वातंत्र्यसैनिकांच्या बलिदानाचा अनादर करणं होय. त्यामुळं आपल्या राष्ट्रध्वजाची प्रतिष्ठा राखण्यासाठी काही नियम आणि कायदे आहेत.
भारताचा राष्ट्रध्वज फडकवण्यासाठी काय करावं आणि काय करू नये?
काय करावं :
- नवीन संहितेच्या कलम 2 मध्ये सर्व नागरिकांना त्यांच्या परिसरात तिरंगा फडकवण्याचा अधिकार देण्यात आला.
- सार्वजनिक, खासगी संस्था किंवा शैक्षणिक संस्थेचा कोणताही सदस्य तिरंग्याच्या सन्मान आणि सन्मानाशी सुसंगत सर्व दिवस आणि प्रसंगी राष्ट्रध्वज फडकावू शकतो किंवा प्रदर्शित करू शकतो.
- राष्ट्रध्वजाबद्दल आदराची भावना जागृत करण्यासाठी शाळा, महाविद्यालये, क्रीडा शिबिरे, स्काऊट शिबिरे इत्यादी शैक्षणिक संस्थांमध्ये तिरंगा फडकावता येतो.
- शाळांमध्ये तिरंगा फडकवताना निष्ठेच्या शपथेचा समावेश करण्यात आलाय.
- स्वातंत्र्यदिन, प्रजासत्ताक दिन आणि इतर महत्त्वाच्या राष्ट्रीय आणि सांस्कृतिक प्रसंगी ध्वज फडकवावा.
- राष्ट्रध्वज फडकवणाऱ्या व्यक्तीनं ध्वज उलटा फडकणार नाही, याची खात्री करणे आवश्यक आहे.
- ध्वज वापरात नसताना तो त्रिकोणी आकारात दुमडून सन्मानपूर्वक संग्रहित करावा.
- राष्ट्रध्वज नेहमी महत्त्वाच्या ठिकाणी फडकवावा.
- राष्ट्रध्वजाची हानी झाली तर त्याच्या प्रतिष्ठेला धक्का पोहोचणार नाही, अशा प्रकारे तो नष्ट करावा.
- ध्वजाचा आकार आणि त्यासाठी वापरलेले साहित्य योग्य दर्जाचे असावे.
काय करू नये:
- तिरंग्याचा वापर जातीय फायद्यासाठी, पडदे किंवा कपड्यांसाठी करू नये. ते सजावटीच्या उद्देशानं वापरले जाऊ नये. ते टेबलक्लोथ, रुमाल किंवा कोणत्याही डिस्पोजेबल वस्तू म्हणून वापरले जाऊ नये.
- हवामानाची पर्वा न करता सूर्योदयापासून ते सूर्यास्तापर्यंत तिरंगा फडकवला पाहिजे.
- ध्वजाचा अनादर करू नका. जसे की त्यावर पाऊल टाकणे, जाणूनबुजून त्याला जमिनीवर किंवा मजल्याला स्पर्श करू देणे किंवा त्याचा सन्मान कमी होईल, अशा प्रकारे त्याचा वापर करणे.
- शासनाने ठरवून दिलेल्या प्रसंगी ध्वज अर्ध्यावर फडकवू नये.
- कोणत्याही घोषणा, शब्द किंवा रचना जोडून ध्वजाची विटंबना करू नका.
- ध्वज खासगी किंवा वैयक्तिक हेतूंसाठी वापरला जाऊ नये.
- रात्री ध्वज फडकवू नये. तसंच ध्वज दुमडला जाऊ नये, याची काळजी घ्यावी.
भारताच्या राष्ट्रीय ध्वजाबद्दल मनोरंजक तथ्य
- 29 मे 1953 रोजी जगातील सर्वात उंच शिखर माउंट एव्हरेस्टवर भारतीय ध्वज फडकवण्यात आला.
- मॅडम भिकाजी रुस्तम कामा या 22 ऑगस्ट 1907 रोजी जर्मनीतील स्टुटगार्ट येथे परदेशी भूमीवर ध्वज फडकवणाऱ्या पहिल्या व्यक्ती होत्या.
हेही वाचा -
