मुंबई : शिवसेनेत मोठी बंडखोरी झाल्यानंतर देखील शिवसेना अद्यापही तेवढ्याच ताकतीने उभी आहे. याच काळात आता बृहन्मुंबई महानगरपालिकेच्या निवडणुका देखील तोंडावर असल्याने शिवसेनेबाबत एक पाहायला (View special report on Shiv Sena Branch System) मिळते. ती म्हणजे - शिवसेना महाराष्ट्राच्या राजकारणातून संपली पण, शिवसेना मुंबईतून संपू शकत नाही. आता हे बोलणारे जरी राजकीय पक्षाचे कार्यकर्ते असले तरी यामागे कारण आहे - ते शिवसेनेची पक्ष संघटना, त्याची मांडणी आणि या मांडणीच्या मुळाशी असलेल्या शिवसेनेच्या शाखा. या शिवसेनेच्या शाखांमुळे मुंबईतून शिवसेना संपत नाही संपू शकत नाही, असे म्हटले जाते. काय आहे शिवसेनेची शाखा सिस्टीम ? कसं चालतं या शाखांमध्ये काम ? याचा आढावा घेणारा ईटीव्ही भारतचा हा स्पेशल (Special Report on Shiv Sena) रिपोर्ट.
मुंबईचे तरुण आणि तत्कालीन परिस्थिती : शिवसेनेच्या शाखा सुरू झाल्या तो काळ म्हणजे तीन पिढ्यांपूर्वीचा काळ. म्हणजेच गिरणी कामगारांचा काळ. त्यावेळी मुंबई गिरणी कामगारांची चलती होती. महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यातून या मुंबईतील गिरण्यांमध्ये काम करण्यासाठी अनेकजण मुंबईत आले होते. या लोकांना मुंबईने देखील आपलंसं करून घेतले होतं. माथाडी कामगार, कष्टाची काम करणारा आणि गावाकडून मुंबईत स्थलांतरित झालेला या कामगारांचे जसे प्रश्न जटिल होते. तसेच किंवा त्याहूनही अधिक त्यांच्या वयात आलेला मुलांचे प्रश्न अधिक गंभीर होते. ही मुलं दिवसभर नाक्यावर वेळ घालवायचे अपुऱ्या जागेमुळे दिवसभर घरात जाण्याची सोय नसायची रात्री आल्यावर वडिलांचं बोलणं ऐकून घ्यायला लागायचं, पण दुसरीकडे तरुण पोरांच्या अंगात रग होती. या तरुणांना काहीतरी करायचे होतं. गणपतीचे दहा दिवस झाले की, ही पोरं रिकामी (Shiv Sena Branch System in Mumbai) असायची.
कशा सुरू झाल्या शिवसेनेच्या शाखा ? या रिकाम्या पणाला तत्कालीन मुंबईमध्ये कुठकुठल्या जागा होत्या ? तर, कामगारांचे कम्युनिस्ट अड्डे होते. राष्ट्रसेवा दलाच्या शाखा होत्या. सोबतच संघाच्या देखील शाखा होत्या. पण, तरुण पोरांच्या मनातली ही रग या तिन्ही संघटनाला हेरता आली नाही. प्रत्येक पिढीचा आपल्या वडिलांसोबत संघर्ष असतोच त्यामुळे कम्युनिस्ट अड्डे वजा झाले. राष्ट्रसेवा दलाच्या शाखा चांगलं जमलं असण्याच्या नादात वजा होत गेल्या. तर, संघाच्या शाखांना या पोरांमधली ही रग ओळखताच आली नाही. बाळासाहेबांनी सुरुवातीच्या काळात 80% समाजकारणाचा नारा दिला तो याच कारणाने. शिवसेनेची स्थापना झाली आणि त्याच काळाचे कट्टे जमू लागले. नाक्यावर, चाळीच्या जिन्याखाली, कोपऱ्यावर हे तरुण गोळा होत. त्या तरुणांनी शाखांना प्राथमिक असं स्वरूप (Shiv Sena Branch System) दिलं.
शिवसेनेची शाखा सिस्टीम : मार्मिकमधून आलेला कृती कार्यक्रम प्रत्यक्ष राबवण्याचं कसब या तरुणांमध्ये होतं. आजचे भुजबळ असोत की राणे असो, हे सगळे नेते महाराष्ट्राला या शाखांच्या माध्यमातून पुढे आले. मात्र, या शाखा कधी सुरू झाल्या ? आणि ही सिस्टीम कोणी वर्कआउट केली? याबद्दल अनेकांना प्रश्न पडतो. पण, याचे उत्तर शाखांना बाळासाहेबांची आणि बाळासाहेबांना शाखांची गरज होती यातूनच हा प्रश्न निकाला लागतो. वरतून खाली किंवा खालतून वरती जाणीवपूर्वक उभारलेली सिस्टीम म्हणजे शिवसेनेच्या शाखा, असं कधीच नव्हतं. शिवसेनेच्या स्थापनेनंतर झालेल्या महानगरपालिकांच्या निवडणुकांमध्ये सेनेचे तब्बल 42 नगरसेवक निवडून आले होते. यानंतर उभारत गेलेली सिस्टीम म्हणजे शाखा असे म्हणता (View special report) येईल.
शिवसेना आणि मुंबईकरांचे भावनिक नातं : शाळेतली भांडण, नळाचं पाणी, तुंबलेली गटार, बाप आणि पोराचा वाद, मागे लागलेला दवाखाना या सगळ्या प्रश्नांची उत्तरे देण्यासाठी एक सिस्टीम आवश्यक होती. शिवसेनेच्या महानगरपालिकेच्या विजयानंतर ठीक ठिकाणी असणाऱ्या नाक्यांवर छोटी मोठी बांधकाम करून शाखा सुरू करण्यात आल्या. अनेक नेत्यांनी आपल्या दुकानाच्या समोर, घराच्या पुढे बाकडी टाकून ही सिस्टीम उभा केली. मात्र, या सगळ्यानंतर उपनगरांमध्ये विखुरलेल्या मराठी माणसालाही आपल्याकडे सुद्धा अशा समस्या ऐकून घेणाऱ्या आणि मार्ग काढणारा शाखा असाव्यात असं वाटू लागल. दुसरीकडे सेनेचे निवडून आलेले नगरसेवक शाखांवर बसू लागले. तर, जे प्रयत्न होते ते शाखांवर येऊन तिथल्या सत्ताधारी नगरसेवकांना पर्याय देऊ लागले. त्यामुळे पुढच्या काही काळातच प्रभागवार शिवसेनेच्या शाखांची सुरुवात होत गेली.
शाखांनी काय केलं ? शाखांनी मराठी माणसांना कोणता कृती कार्यक्रम दिला ? तर, शाखांनी समस्या सोडवणाऱ्या तरुणांची फौज सुद्धा उभारली. ही फौज विभागातल्या दहावीत नंबर आलेल्या मुलांचा कौतुक सोहळा देखील आयोजित करेल, आणि साम दाम दंड भेद वापरून एखाद्याचा कार्यक्रम सुद्धा करत असे. यातूनच आपल्या मागे आपली भावकी आहे. हा गाव सोडलेल्या मराठी माणसाला आधार देखील मिळाला.
शिवसेनेची सिस्टीम : शिवसेनेमध्ये जी पदाधिकाऱ्यांची सिस्टीम उभी राहिली, ती शिवसेनाप्रमुख ते शाखाप्रमुख झाली नाही. ती शाखांमुळे उलट प्रमाणे विस्तारात गेली. शाखाप्रमुख तयार झाले आणि त्यानंतर उपविभाग प्रमुख, विभाग प्रमुख, विभागीय नेते, शिवसेना नेते आणि शिवसेना अशी वरच्या प्रमाणे ही सिस्टीम उभी राहत (Special Report on Shiv Sena Branch System) गेली.
पहिली शाखा कुणाची ? शिवसेनेत प्रमोद नवलकरांची गिरगावातील पहिली शाखा असे सांगतात. पण, ती काही पहिली शाखा नव्हती. गिरगावात नवलकर होते तसेच करेल वाडीत खांडेकर, माजगाव डोंगरीत भुजबळ, घाटकोपरला बा. रा. कदम, भांडुपला रामचंद्र पडवळ, जोगेश्वरीला राजेश्वर रागीनवार अशा अनेक नेत्यांनी शिवसेनेचे नाते अर्थात शाखा सुरू केल्या होत्या. या शाखांसोबत थेट संपर्क होता तो शिवसेनाप्रमुख बाळासाहेब ठाकरेंचा. अगदी पहिल्या दिवसापासून बाळासाहेब ठाकरे शाखाप्रमुखांच्या बैठका घेत होते. सुरुवातीच्या काळात सुधीर जोशी यांच्या बंगल्याच्या गच्चीवर या बैठक होत. महिन्यातनं एकदा होणाऱ्या या बैठकींना सगळे शाखाप्रमुख उपस्थित राहायचे. त्यानंतर या बैठक 1974 पासून सेना भवनच्या नव्या इमारतीत होऊ लागल्या.
शिवसेनाप्रमुख आणि शाखाप्रमुखांमध्ये अंतर : मधल्या कथित नेत्यांना टाळून होणाऱ्या बैठकांमुळे कोणता सिनियर नेता चुकतोय? कोण काय करतोय? याचा थेट रिपोर्ट शिवसेना प्रमुखांना मिळायचा. त्यामुळे शाखांचा प्रभाव कायम राहिला. या शाखांमध्ये तीन पिढ्या तयार झाल्या. पहिली पिढी बाळासाहेबांच्या समकालीन होती. जी त्यांच्या पश्चामध्ये तरुण म्हणता येईल अशी होती. भुजबळांपासून राणेंपर्यंत आणि शिंदेन पासून ते देसाईन पर्यंत अनेक नेते या पिढीमध्ये येतात. कामगार वडिलांच्या विरोधातली बंडखोरी ते बच्चनची ही पिढी. प्रस्थापिता विरोधात आवाज उभारण्याची धमक या पिढीमध्ये होती. सेनेचे सत्ता 1995 साली आली असली तरी 1990 पासूनच शिवसेना सत्ताधारी पक्षाच्या भूमिकेत आली होती. त्याचा फटका 90 नंतरच्या राजकारणात निश्चितच बसू लागला. शाखाप्रमुख हे विभाग प्रमुखापुरतेच उत्तरदायी ठरत गेले. त्यामुळे शाखाप्रमुखांचा आणि पक्षप्रमुखांचा संपर्क तुटला.
आणि शाखा थंड पडू लागल्या : मात्र, 1997 साली मुंबई महानगरपालिकांच्या निवडणुकीत निर्माण झालेले हे अंतर पुन्हा भरून काढता येऊ शकते. हे दिसून आले. 1997 साली मुंबई महानगरपालिकेच्या निवडणुका होत्या. सेना सत्तेत असल्याने विरोधाची भूमिका, चळवळ, आंदोलन, मोर्चे थंड पडले होते. त्यामुळे पर्यायाने शाखांचा दबाव देखील कमी झाला होता. मात्र, 1997 साली पुन्हा एकदा शाखाप्रमुखांना साद घालण्यात आली. पुन्हा पुढची पिढी शाखेत येऊ लागली आणि शिवसेना पुन्हा एकदा सत्तेत आली.
आज शाखांची अवस्था ? आज शाखांची अवस्था काय? तर पक्षप्रमुख उद्धव ठाकरे आणि शाखाप्रमुख यांच्यामध्ये अंतर पडले हे निर्विवादपणे मान्य करावे लागेल. तरीही बंडखोरीच्या दिवसापासून पुन्हा उद्धव ठाकरे आणि आदित्य ठाकरे यांनी शाखांच्या भेटी घ्यायला सुरुवात केली. या शाखांसोबत आजच्या प्रत्येक तरुण कार्यकर्त्याचं त्याच्या वडिलांचं, त्याच्या आजोबांचे भावनिक असे नातं आहे. हे नातं वर्कआउट करणं महत्त्वाचं आहे. ते घडलं तर शिवसेनेचा मराठी टक्का पुन्हा उभा राहू शकतो. सेनेचे सुद्धा सध्या तेच प्रयत्न चालू आहेत. आयुष्य शाखेत घालवलेले देसाई यांच्यासारखे नेते समोर आलेले पाहून याचा अंदाज आपण निश्चितपणे लावू शकतो.
शिवसेना संपत नसते : दरम्यान, आज कोकण, मराठवाडा, उत्तर महाराष्ट्र, ठाणे अशा ठीक ठिकाणी शिवसेनेत उभी फूट पडलेली असताना मुंबईमध्ये शिवसेना टिकून आहे. जोपर्यंत मुंबईतून शिवसेना हद्दपार होत नाही तोपर्यंत शिवसेना संपत नसते. आणि सेनेचा हा प्राण आपल्या शाखांमध्ये आहे त्याची जाणीव शिंदे फडणवीस यांना चांगलीच आहे.
