हैदराबाद : ३ डिसेंबर १९६७ रोजी दक्षिण आफ्रिकेच्या केप टाऊनमधील ग्रूट श्यूर हॉस्पिटलमध्ये ख्रिस्तियन बर्नार्ड यांनी जगात पहिल्यांदा प्रौढ व्यक्तीवर मानवी हृदय प्रत्यारोपण केले असले तरी नॉर्मन शुमवे यांना ह्रदय प्रत्यारोपणाचे जनक म्हणून ओळखले जाते. ६ डिसेंबर १९६७ रोजी अ‍ॅड्रियन कांट्रोविझ यांनी पहिल्यांदा जगातील बाल ह्रदय प्रत्यारोपण केले आणि नॉर्मन शुमवे यांनी ६ जानेवारी १९६८ रोजी अमेरिकेतील स्टॅनफोर्ड विद्यापीठ रुग्णालयात प्रथम प्रौढावरील हृदय प्रत्यारोपण केले.
• अमेरिकन सर्जन नॉर्मन शुमवे यांनी १९५८ मध्ये पहिल्यांदा कॅलिफोर्नियातील स्टॅनफोर्ड विद्यापीठात कुत्र्यावर प्रथम हृदय ट्रान्सप्लांट केले.
ख्रिस्तियन बर्नार्ड यांच्यानंतर लगेचच भारतात के. के. सेन यांनी मानवातील हृदय प्रत्यारोपणाचा प्रयत्न केला. परंतु, त्या रुग्णाचा मृत्यू झाला होता. यानंतर डॉ. पी वेणुगोपाल यांनी १९९४ मध्ये नवी दिल्ली येथील एम्समध्ये भारतातील पहिली यशस्वी हृदय प्रत्यारोपण शस्त्रक्रिया पार पाडली. या यशाच्या पाठोपाठ लगेचच डॉ. केएम चेरियन यांनी भारतातील पहिली बाल व हृदयातील प्रथम फुफ्फुस प्रत्यारोपण शस्त्रक्रिया यशस्वी पार पाडली.
२००३ मध्ये देशात प्रथम हृदय प्रत्यारोपण शस्त्रक्रिया यशस्वीपणे पार पडल्यानंतर तो क्षण साजरा करण्यासाठी, पंतप्रधान अटलबिहारी वाजपेयी यांनी ३ ऑगस्ट राष्ट्रीय हृदय प्रत्यारोपण दिन म्हणून साजरा करण्याविषयीची घोषणा केली.
• तसेच त्यांनी अखिल भारतीय आयुर्विज्ञान संस्था (एम्स) येथील अवयव पुनर्प्राप्ती बँकिंग संस्था राष्ट्रास अर्पण केली. त्यांच्या मते, हे दोन्ही निर्णय हृदय प्रत्यारोपण मोहिमेला चालना देण्यासाठी महत्त्वपूर्ण ठरतील.
अमेरिका आणि ब्रिटननंतर हृदय प्रत्यारोपण शस्त्रक्रिया यशस्वीपणे पार पाडणारा जगातील तिसरा देश बनल्याने ही देशासाठी अभिमानाची बाब असल्याची प्रतिक्रिया तत्कालीन आरोग्य आणि कुटुंब कल्याण मंत्री सुषमा स्वराज यांनी दिली होती.
भारतातील कायदेशीर चौकट..
मानवी अवयवांचे प्रत्यारोपण विधेयकास ७ जुलै १९९४ रोजी राष्ट्रपतींची संमती मिळाली. उपचाराच्या उद्देशाने आणि व्यापारी व्यवहार रोखण्यासाठी मानवी अवयव काढणे, त्यांचे जतन करणे आणि प्रत्यारोपण व्यवस्था प्रदान करण्यासाठी १९९४ मध्ये मानवी अवयवदान प्रत्यारोपण कायदा (THOA) अस्तित्वात आला. आंध्र आणि जम्मू-काश्मीर वगळता इतर सर्व राज्यांनी हा कायदा स्वीकारला आहे. तर आंध्र आणि जम्मू काश्मीरमध्ये स्वतःचे कायदे आहेत.
• इतर देशांप्रमाणेच भारतात देखील, मानवी अवयवदान प्रत्यारोपण अधिनियमांतर्गत मानवी मेंदूच्या स्टेम सेलचा मृत्यू अधिकृत मृत्यू म्हणून मानला जातो यामुळे अवयवदान करण्याच्या संकल्पनेत क्रांती घडली आहे.
भारत सरकारने १९९४ मध्ये THOA कायद्यात दुरुस्ती व सुधारणा करण्याची प्रक्रिया सुरू केली आणि परिणामी, मानव अवयव प्रत्यारोपण (दुरुस्ती) कायदा २०११ लागू करण्यात आला.
ब्रेन डेथ सर्टिफिकेशन देणाऱ्या मंडळाची रचना अतिशय सुलभ केली गेली आहे - जिथे जिथे न्यूरोफिझिशियन किंवा न्यूरोसर्जन उपलब्ध नसतात, तिथे अँनेस्थेटिस्ट किंवा इंटेन्सिव्हिस्ट मंडळाच्या सदस्यांची जागा घेऊ शकतात. आत एकच की तो प्रत्यारोपण करणाऱ्या संस्थेचा सदस्य नसावा.
NOTTO चा नॅशनल नेटवर्क विभाग देशातील अवयव व टिश्यूच्या (उतींची) खरेदी व वितरण आणि देशातील अवयव व टिश्यूच्या देणगी व प्रत्यारोपणाच्या समन्वयाकरिता देशातील शिखर संस्था म्हणून कार्य करेल.
हृदय दान करण्याची देशातील स्थिती
हृदयाच्या विफलती किंवा बिघाड अगदी शेवटच्या टप्प्यात असलेल्या मुलांपैकी जवळपास एक चतुर्थांश मुले ६ महिन्यांतच मरतात. तर अशी समस्या असलेल्या मुलांचे जेमतेम आयुर्मान दोन वर्षांपेक्षा अधिक नसते.
२०१८ साली भारतात केवळ २४१ हृदयांचे दान करण्यात आले होते. डॉक्टरांच्या मते, दरवर्षी सुमारे दोन लाख लोकांना हृदय प्रत्यारोपणाची गरज भासते, परंतु फारच कमी लोकांना योग्य वेळी हृदयाची उपलब्धता होते.
देशातील एकूण हृदय प्रत्यारोपणांपैकी तमिळनाडू, कर्नाटक, महाराष्ट्र आणि तेलंगणा या चार राज्यात ९५ टक्के प्रत्यारोपण केले जाते.
| वर्ष | एकूण हृदय दान संख्या |
| २०१४ | ५४ |
| २०१५ | ११० |
| २०१६ | २३७ |
| २०१७ | २९४ |
| २०१८ | २४१ |
प्रक्रिया आणि आव्हाने..
डॉ. पी. वेणुगोपाल यांनी देशातील पहिली हृदय प्रत्यारोपण शस्त्रक्रिया १९९४ मध्ये यशस्वीरीत्या पार पाडली असली तरी एम्स आणि अपोलो सारख्या ठराविक रूग्णालयांमध्येच “हृदय प्रत्यारोपणाचा निरंतर कार्यक्रम” राबविला जातो.
ज्या रुग्णांना हृदय प्रत्यारोपणाची आवश्यकता असते त्यांना त्यांना दात्याची प्रतीक्षा असताना अधिक वेळ मिळावा यासाठी व्हेंट्रिक्युलर असिस्ट डिव्हाइसेस (व्हीएडी) चा वापर केला जातो.
पायाभूत सुविधांचा अभाव, लॉजिस्टीकमधील अडथळे आणि अवयवदानाशी जोडलेली दंतकथा आणि चुकीच्या कल्पना यामुळे हृदय प्रत्यारोपणाचा दर राखणे जिकिरीचे आहे.
देशात दरवर्षी सुमारे ५० हजार लोक हृदय विफलतेने त्रस्त असतात परंतु वर्षाकाठी फक्त १० ते १५ हृदय प्रत्यारोपण केले जातात.
योग्य दाता, योग्य रुग्ण, योग्य डॉक्टर आणि योग्य ठिकाण या हृदय प्रत्यारोपणासाठी चार आवश्यकता गोष्टी आहेत: हृदय बाहेर काढल्यानंतर ४ ते ६ तासांच्या आतच वापरावे लागते.
नैसर्गिक हृदयविकाराच्या मृत्यूनंतर केवळ काही अवयव / ऊतींचे दान केले जाऊ शकते (जसे कॉर्निया, हाडे, त्वचा आणि रक्तवाहिन्या) तर ब्रेन स्टेमच्या मृत्यूनंतर मूत्रपिंड, हृदय, यकृत आणि फुफ्फुस यांसारख्या महत्वाच्या अवयवांसह जवळजवळ ३७ वेगवेगळ्या अवयव आणि ऊतींचे दान केले जाऊ शकते.
हृदय प्रत्यारोपणाच्या प्रक्रियेत येणारा मोठा खर्च ही त्यातील एक महत्त्वाची अडचण आहे. कोणतीही मोठी गुंतागुंत नसल्यास शस्त्रक्रियेसाठी ८- १० लाख रुपये खर्च होतात. बहुतेक आरोग्य विमा कंपन्या हृदय प्रत्यारोपणासाठीचा खर्च देत नाहीत. यामध्ये केवळ शस्त्रक्रियेपुरता येणाऱ्या खर्चाचाच विचार करून चालत नाही तर दीर्घ कालावधीसाठी आर्थिक संरक्षण देण्याची चिंता असते- इम्यूनोसप्रेशन, वारंवार चाचण्या, संक्रमणापासून बचाव - या सर्व गोष्टींसाठी मोठ्या प्रमाणात पैसे खर्च होतात.
डॉक्टरांचा असा अंदाज आहे की प्रत्यारोपणा नंतर रूग्णाला दरवर्षी सुमारे एक ते अडीच लाख रुपयांचा खर्च येतो. प्रत्यारोपण झालेले रुग्ण सामान्य जीवन जगू शकत असले तरी त्यांना सतत औषधोपचार करावे लागतात. इतके सगळे करून देखील तो शेवटी परकी अवयवच आहे. दरम्यान, पहिल्या २-३ वर्षानंतर हृदयाच्या / नवीन अवयवाच्या शरीराशी जुळवून घेण्याचा दर सुधारतो परिणामी औषधोपचार कमी करता येतात.
अगदी प्रारंभीच्या अवस्थेत, प्रत्यारोपणाच्या एक वर्षानंतर रूग्णांमधील जगण्याचा दर ८० ते ८५ टक्के इतका असतो.
