मुंबई: मुंबईला पाणीपुरवठा Water Supply To Mumbai केले जाणारे पाणी हे भारतातील सर्वात स्वच्छ पाणी आहे. विशेष म्हणजे मुंबईबाहेर १०० किलोमीटर हुन अधिक अंतरावर असलेल्या धरणांमधून हे पाणी मुंबईत आणले जाते. इतक्या अंतरावरून पाणीपुरवठा Water Supply To Mumbai केला जात असताना पाणी स्वच्छ कसे राहील, यासाठी पालिकेच्या जल विभागाचा Municipal Water Department प्रयत्न असतो. पालिकेच्या प्रयत्नांमुळेच १ कोटी ३० लाख नागरिकांना रोज ३८५० दशलक्ष लिटर स्वच्छ पाण्याचा पुरवठा केला जात आहे.
१०० किलोमीटर लांबीहून पाणीपुरवठा मुंबईला भातसा, मोडक सागर, तानसा, वैतरणा, मध्य वैतरणा, तुळसी, विहार आदी धरणांमधून दिवसाला ३८५० दशलक्ष लिटर इतका पाणी पुरवठा केला जातो. हा पाणीपुरवठा तानसा आणि मोडक सागर या दोन लाईनमधून केला जातो. मुंबईपासून तानसा धरणाचे अंतर हे १०६ किलोमीटर आहे, तर मोडक सागर धरणाचे अंतर १२० किलोमीटर इतके आहे. जलस्रोतांमधील पाणी शुध्दीकरणाकरीता पांजरापूर (१३६५ द.ल.लि. प्रतिदिन), भांडुप संकुल (२८१० द.ल.लि. प्रतिदिन) आणि विहार (१० द.ल.लि. प्रतिदिन) आणि तुळशी (१८ द.ल.लि. प्रतिदिन) येथे आणले जाते. अशुध्द पाणी वाहुन आणणारया जलवाहिन्यांना प्राथमिक स्तर व्यवस्था ( Primary System ) म्हणतात. जी सुमारे ४०० किलोमीटर एवढ्या लांबीची आहे. प्राथमिक स्तर व्यवस्था ( Primary System ) मध्ये सुमारे ४३ किलोमीटर लांबीच्या जलबोगद्यांचा समावेश आहे.
असे होते पाणी शुद्ध जल शुध्दीकरण केंद्रामध्ये पाणी पोहचविल्यानंतर त्यामध्ये प्रथम (पीएसी) पॉली एल्युमिनियम क्लोराईड मिसळले जाते. हे पीएसी मिश्रीत पाणी मोठ मोठ्या टाक्यांमधुन नेऊन त्यास संय होण्यासाठी अवधी दिला जातो. यामुळे पीएसीची प्रक्रिया पूर्ण होऊन जड झालेला गाळ, धुलीकण या मोठाल्या टाक्यांच्या तळाशी बसतात. हा गाळ सतत टाक्यांमधून बाहेर काढला जात असतो. नंतर हे पाणी पूर्णतः गाळण्यासाठी रेतीचा, वाळूचा थर असलेल्या टाक्यांमधुन (रॅपिड सैंड फ़िल्टर्स) मधून नेण्यात येते. पूर्णतः गाळलेले, शुध्द झालेले पाणी फिल्टर बेडच्या तळातून काढून घेवून निर्जंतुकीकरणासाठी पुढे नेण्यात येते. शुध्द पाणी बरयाच लांबवर वाहून नेण्याचे असल्याने निर्जंतुकीकरणासाठी क्लोरीनचा वापर केला जातो. निर्जंतुकीकरण केलेले पाणी एका जलाशयात साठवून पुढील वितरणासाठी शहरात ठिकठिकाणी असलेल्या सेवा जलाशयापर्यंत पोहोचविले जाते. जागतिक आरोग्य संघटनेने प्रमाणित केलेल्या मानकांनुसार जलशुद्धीकरण केले जाते. शुध्द पाण्याचा गढूळपणा पूर्ण वर्षभर 90.3 NTU वा त्यापेक्षा कमी असतो व ' क्लोरीनचे ग्राहकाच्या ठिकाणचे प्रमाण ०.२ PPM एवढे असते अशी माहिती पालिकेच्या जल अभियंता पुरुषोत्तम मालावडे यांनी दिली.
तीन टप्प्यात पाणी पुरवठा पालिकेने प्रक्रिया केलेले पाणी जलशुध्दीकरण केंद्राजवळील मोठ्या जलाशयात साठवून पुढील वितरणासाठी शहरात ठिकठिकाणी असलेल्या २७ सेवा जलाशयापर्यंत पुढील वितरणासाठी विभागले जाते. यासाठी १२०० मिलीमीटर ते २४०० मिलिमीटरच्या पोलादी जलवाहिन्या व २२०० ते ३५०० मिलीमीटर व्यासाच्या भूमीगत जलबोगद्यांचा वापर केला जातो. या जलवाहिन्यांची लांबी सुमारे ४५० किलोमीटर असून सुमारे २७ किलोमीटर लांबीच्या जलबोगद्यांचा समावेश आहे. जलवितरण जाळ्यास द्वितीय स्तर ( Secondary System ) वहन व्यवस्था म्हणतात. सेवा जलाशयातून फिडर (Feeder) वाहिनी व डिस्ट्रिब्युशन (Distribution) वाहिनीच्या द्वारे पाणी विविध परिसरातील सुमारे ३ लाख ६० हजार जलजोडण्यांद्वारे ग्राहकांपर्यंत पोहचविले जाते. या संपूर्ण प्रणालीला तृतीय स्तर (Tertiary) (System) प्रणाली म्हणतात. यामध्ये २४०० ते १५० मिलीमीटर व्यासाच्या जलवाहिन्यांचा समावेश आहे. तृतीय प्रणालीच्या जाळ्यांची अंदाजीत लांबी सुमारे ५००० किलोमीटर आहे. त्यामध्ये सुमारे २५ किलोमीटर लांबीच्या जलबोगद्द्यांचा समावेश आहे. मुंबईतील दररोजचा पाणी पुरवठा सुरळीत राहणेसाठी सुमारे १००० झडपांची उघडझाप केली जाते.
स्वच्छ पाण्यासाठी उपाययोजना मुंबईमधील पाणी पुरवठा सुरळीत व्हावा याकरिता महापालिकेतर्फे दरवर्षी अनेक कामे आणि उपाययोजना केल्या जातात. विकसिनशील भागांमध्ये ( developing areas ) नविन जलवाहिन्या टाकणे, जुन्या व जीर्ण झालेल्या जलवाहिन्या टप्प्या टप्प्याने बदलून त्या ठिकाणी नविन जलवाहिनी टाकणे, सेवा जलजोडण्यांच्या जुडग्यांऐवजी एक सामाईक जलवाहिनी टाकणे, गळतीची ठिकाणे शोधुन त्यांची तात्काळ दुरुस्ती करणे अशी कामे केली जातात. मुंबई शहरातील पाणीपुरवठा सुरळीतपणे चालू राहण्यासाठी दररोज सुमारे १९५० अभियंते व ८९५० कामगार व इतर कर्मचारी कार्यरत असतात असे मालावडे यांनी सांगितले आहे.
रोज ३८५० दशलक्ष लिटर पाणीपुरवठा मुंबई शहराला तानसा (४५५ द.ल.लि. प्रतिदिन), मोडक सागर ( वैतरणा ) ( ४५५ द.ल.लि. ( प्रतिदिन ), हिंदू हृदयसम्राट बाळासाहेब ठाकरे मध्य वैतरणा ( ४५५ द.ल.लि. प्रतिदिन ), उर्ध्व वैतरणा ( ६४० ( द.ल.लि. प्रतिदिन ) आणि भातसा ( २०२० द.ल.लि. प्रतिदिन ) या जलस्रोतातुन पाणीपुरवठा करण्यात येतो. हे जलस्रोत मुंबई शहरापासून सुमारे १०० कि.मी. वा त्यापेक्षा जास्त अंतरावर आहेत. मुंबई शहराच्या हद्दीत केवळ दोन लहान स्रोत विहार (९० द.ल.लि. प्रतिदिन) आणि तुळशी (१८ द.ल.लि. प्रतिदिन) आहेत. मुंबई शहराला या सर्व जलस्त्रोतातून ३८५० द.ल.लि. प्रतिदिन इतका पाणीपुरवठा करण्यात येतो.
