नवी दिल्ली : जानेवारी महिना संपत आला आहे. अर्थमंत्री निर्मला सीतारामन १ फेब्रुवारीला अर्थसंकल्प सादर करणार आहेत. अशा स्थितीत अर्थविश्वात चर्चा केवळ अर्थसंकल्पाबाबत होत आहे. पण सर्वसाधारण अर्थसंकल्प सादर होण्यापूर्वी संसदेत आणखी एक दस्तावेज सादर केला जातो. या दस्तऐवजाला आर्थिक सर्वेक्षण म्हणतात. आता आर्थिक सर्वेक्षण म्हणजे काय आहे? ते कोण बनवते आणि त्याचा अर्थसंकल्पाशी काय संबंध? अर्थसंकल्पापूर्वी तो का मांडला जातो? या सर्व प्रश्नांची उत्तरे तुम्हाला या रिपोर्टमध्ये कळतील.
आर्थिक सर्वेक्षण म्हणजे काय: आर्थिक सर्वेक्षण हे एका वर्षातील देशाच्या आर्थिक विकासाचे वार्षिक खाते आहे. ज्याच्या आधारे गेल्या वर्षभरात देशाची अर्थव्यवस्था कशी होती याचा अंदाज येतो. आर्थिक सर्वेक्षणमध्ये अर्थव्यवस्थेचे आर्थिक चित्र सांगितले आहे. यामध्ये सरकारने उत्पन्न, खर्च आणि विकासाला चालना देण्यासाठी कुठे लक्ष केंद्रित केले पाहिजे याबद्दल एक माहिती दिली जाते. आर्थिक सर्वेक्षणाच्या आधारे देशाची अर्थव्यवस्था गेल्या वर्षभरात कशी आहे, कोणत्या आघाड्यांवर फायदा झाला आणि कुठे तोटा झाला, याचा अंदाज लावला जातो. आर्थिक विकासाचा आढावा घेतला जातो. यासाठी विविध क्षेत्रे आणि उद्योगांची कृषी, विविध उत्पादन, रोजगार, महागाई, निर्यात आदी आकडेवारी घेतली जाते.
आर्थिक सर्वेक्षण महत्त्वाचे का आहे: आर्थिक सर्वेक्षण पैशांचा पुरवठा आणि परकीय चलनाचा साठा यासारख्या पैलूंवर देखील विचार करते. ज्याचा परिणाम भारताच्या अर्थव्यवस्थेवरही होतो. यामध्ये केवळ मागील आर्थिक वर्षातील सूक्ष्म आर्थिक परिस्थितीचे विश्लेषण केले जात नाही तर पुढील आर्थिक वर्षासाठी मार्गदर्शक तत्त्वेही निश्चित केली जातात. आर्थिक सर्वेक्षणातही सरकारला सूचना दिल्या जातात. पण त्यांची अंमलबजावणी करायची की नाही, हे सरकारवर अवलंबून आहे. यामुळेच अर्थसंकल्प सादर होण्याच्या एक दिवस आधी आर्थिक सर्वेक्षण संसदेच्या पटलावर ठेवण्यात येते.
आर्थिक सर्वेक्षण कोण तयार करतो: केंद्रीय अर्थ मंत्रालयाच्या अंतर्गत एक विभाग आहे, ज्याला आर्थिक व्यवहार म्हणतात. त्यात एक आर्थिक विभाग आहे. हा आर्थिक विभाग चीफ इकॉनॉमिक डिव्हिजन (CEA) च्या देखरेखीखाली आर्थिक सर्वेक्षण तयार करतो. देशाचे पहिले आर्थिक सर्वेक्षण 1950-51 दरम्यान सादर करण्यात आले. विशेष म्हणजे 1964 पर्यंत देशाच्या सामान्य अर्थसंकल्पासोबत आर्थिक सर्वेक्षण सादर केले जात होते. पण नंतर तो अर्थसंकल्पाच्या एक दिवस आधी मांडला जात आहे. अर्थसंकल्पात काय येणार आहे, याचा अंदाजही बऱ्याच अंशी आर्थिक पाहणीतून वर्तवण्यात आला आहे.
