पुणे देशासाठी एक अभिमानाची बाब असून जुन्नर तालुक्यातील जीएमआरटीने दीर्घिकांच्या समूहामध्ये अडकलेली सर्वांत जुनी रेडिओ आकाशगंगा शोधली Oldest radio galaxy discovered by GMRT आहे. अवकाशामध्ये एकेकाळी सज्ज असणाऱ्या रेडिओ आकाशगंगेच्या लोबचे वृद्ध अवशेष शोधण्यात यश आले आहे. सावित्रीबाई फुले पुणे विद्यापीठाचे डॉ. सुरजित पॉल यांच्या नेतृत्वात भारतीय खगोल शास्त्रज्ञाच्या समूहाने अत्यंत महत्वाचा शोध लावला आहे.
यामुळे विद्यापीठाच्या भौतिकशास्त्र विभागातील शास्त्रज्ञाच्या संशोधनाने देशाची मान उंचावली आहे. हे संशोधन करण्यात विद्यापीठाच्या भौतिकशास्त्र विभागाचे डॉ. सुरजित पॉल, पीएचडीचे विद्यार्थी समीर साळुंखे, इटलीतील आयएनएएफ पाडोवा, खगोलशास्त्र वेधशाळेचे डॉ. सतीश सोनकांबळे आणि शुभम भगत इंडियन नॅशनल सायन्स अकादमीचे प्रा. गोपाल कृष्ण यांचा सहभाग लाभला. तब्बल 12 लाख प्रकाश वर्ष पसरलेली एक महाकाय अवाढव्य अशी रेडिओ दीर्घिका या शास्त्रज्ञाच्या समूहाने शोधली आहे. जी अवकाशामध्ये 26 कोटी वर्ष वयाची आहे. या अवाढव्य दीर्घिकेची जोडी एबल 980 एक दीर्घिकांच्या समूहामध्ये ती स्थित आहे. या दीर्घिकेच्या दोन्ही बाजूस रेडिओचे लोब आहेत जीवाश्म लोब म्हणून ओळखली जाणारी, ही दीर्घिका कमी वारंवारतेच्या रेडिओ लहरी उत्सर्जित करते.
मोठ्या आकाशगंगा म्हणजे अब्जावधी ताऱ्यांचे एकत्रीकरण त्यापैकी बऱ्याच दीर्घिका समूहामध्ये राहतात. जे शंभर ते हजारी आकाशगंगाने बनलेले असते. सर्व त्यांच्या परस्पर गुरुत्वाकर्षणाने एकत्र बांधलेल्या असतात. शिवाय सर्व मोठ्या आकाशगंगेच्या केंद्रस्थानी सुपरमसिह ब्लॅक होल अर्थात भव्य वस्तुमानाची कृष्णविवरे असल्याचे मानले जाते. विशेषतः त्याचे वस्तुमान अनेक दशलक्ष ते अब्जावधी सूर्याच्या समतुल्य असते. सक्रिय अवस्थेत प्रवेश केल्यावर ही कृष्णविवरे सापेक्ष चुंबकीय प्लाझ्माचे दोन विरुद्ध दिग्दर्शित जेट्स बाहेर काढतात. प्रत्येक जेटपुढे लोबमध्ये विस्तारित होतो, ज्यामुळे ते रेडिओ लहरीमध्ये विकिरण करतात. अशा प्रकारे हे अब्जावधी प्रकाश वर्षाच्या अंतरापर्यंतचे रेडिओ लोब मोठ्या रेडिओ दुर्बिणीद्वारे शोधले जाऊ शकतात. आकाशगंगेतील भव्य वस्तुमानाच्या कृष्णविवराच्या जेट उत्पादनाची प्रक्रिया ज्याला सक्रिय अवस्था म्हणतात. अनेकदा काही दशलक्ष वर्षे टिकते त्यानंतर जेट्सचे उत्पादन आणि त्यांच्याद्वारे रेडिओ लोबमध्ये ऊर्जा पुरवठा बंद होतो नंतर दोन्ही रेडिओ लोब वेगाने फिकट होतात आणि दुर्बिणीच्या संवेदनशीलतेच्या क्षमतेपलीकडे जातात किंबहुना आपले संपूर्ण विश्वच कोट्यावधी मोठ्या आकाशगंगा ज्या अनेक टप्प्यामध्ये सक्रिय होतात. अशा रेडिओ लोब्सच्या धूसर अवशेषानी बाधित असण्याची शक्यता आहे.
रेडिओ आकाशगंगेचे अवशेष जसे प्राणी वनस्पती आणि स्थलीय घटनांच्या जीवाश्म नोंदी आहेत. तसे रेडिओ आकाशगंगेचे अवशेष किवा जीवाश्म लोब विश्वाच्या पूर्वीच्या काळात असलेल्या परिस्थितीबद्दल मौल्यवान माहिती उघड करते. दुर्दैवाने जीवाश्म रेडिओ लांबचे झपाट्याने फिकट होत जाणे, हे त्यांच्या शोधण्यात कठीण आव्हान निर्माण करते. जर तथापि पालक आकाशगंगा दीर्घिकांच्या समूहामध्ये असेल तर रेडिओ लोबचा Fossil radio long विस्तार आणि परिणामी फिकट होणे प्रभावीपणे कमी होऊ शकते. मुख्यतः सभोवतालच्या उष्म वायूच्या दाबाने जो साधारणपणे दीर्घिका समूहामध्ये सर्वत्र पसरलेला असतो. क्ष-किरण दुर्बिणीने तो शोधता येते अवशेष अवस्थेदरम्यान रेडिओ लांबचे दीर्घिका समूहांमध्ये बंदिस्त असणे, हे त्यांच्या शोधण्यायोग्यतेच्या कालावधीमध्ये वाढ आणू शकते
विशेषतः मीटर तरंगलांबीवर जैये किरणोत्सर्गाचे नुकसान तुलनेने माफक असते. दुसरी जीवाश्म रेडिओ लोबच्या शोधण्यासाठीची आवश्यक बाब अशी आहे की त्यांना आश्रय देणारा दीर्घिका समूह शांत स्थितीमध्ये असला पाहिजे. ज्यामुळे जीवाश्म लोबना त्यांचे दीर्घ अस्तित्व असूनही इतर व्यत्ययांचा अडथळा येत नाही. सुदैवाने दीर्घिका समूह एबेल 280 शांत अवस्थेत असल्याचे त्याच्या एक्स-रे उत्सर्जनावरून अनुमान काढले आहे. डॉ. पॉल आणि प्रा. गोपाल कृष्णा यांच्या मते जी. एम. आर. टी. ने शोध लावलेल्या या दोन अत्यंत जुन्या जीवाश्म रेडिओ सोबचे सुमारे 280 दशलक्ष वर्षे असे विक्रमी वय आहे. जे वरील दोन विलक्षण दुर्मिळ अनुकूल परिस्थितीच्या संयोजनामुळे घडले. डॉ. पॉल ज्यांनी तुलनेने कमी वस्तुमान असलेल्या दीर्घिका समूहाच्या रेडिओ लहरी उत्सर्जनाचा प्रथमच अभ्यास करण्यास सुरवात केली आणि दीर्घकाळ संशोधन केले. ते असे मानतात की, कमी वस्तुमान असलेले दीर्घिका समूह जसे की एबेल 980 वरील घटनेसाठी विशिष्ट रीतीने उपयुक्त आहेत. कारण ते त्याच्या उथळ गुरुत्वाकर्षणामुळे कमी विस्कळीत अंतर्गत वातावरणाची आवश्यकता पूर्ण करते. तसेच तेथे अडथळा निर्माण करणाऱ्या मोठ्या आकाशगंगांही कमी आहेत.
कमी वारंवारतेच्या लहरी शोधने जगातील सर्वच दुर्बिणीना शक्य नाही, मात्र नारायणगाव जवळ असणाऱ्या खोडद येथील जायंट मीटर व्हेव रेडिओ टेलिस्कोप Giant Meter Wave Radio Telescope अर्थात जीएमआरटीमुळे शक्य झाले आहे. या संधोधनामुळे ही सर्वात जुनी दीर्घिका असल्याने विश्वाची अधिक माहिती आणि रहस्य उलगडण्यास यामुळे मदत होणार आहे. पहिल्यांदाच एवढी जुनी अवशेषीय रेडिओ दीर्घिका शोधण्यात यश आल्याने अनेक गोष्टींचा उलगडा होण्यास मदत होणार आहे. या संशोधनामुळे रेडिओ आकाशगंगेचे अवशेष आणि जीवाश्म लोब हा पूर्वीच्या कळातील परिस्थिती बद्दल माहिती उघड करणार आहे. या संशोधनात व्हेरी लार्ज अ‍ॅरे लो-फ्रिक्वेंसी अ‍ॅरे आणि चंद्रा एक्स-रे वेधशाळेचाही सहभाग आहे.
