ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಆರ್ಥಿಕತೆ: ಭಾರತಕ್ಕೆ ಆಕಾಶದಷ್ಟು ಅವಕಾಶ

ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಆರ್ಥಿಕತೆಯ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಭಾರತಕ್ಕಿರುವ ಅಪರಿಮಿತ ಅವಕಾಶಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಇಸ್ರೋದ ನಿವೃತ್ತ ಅಧಿಕಾರಿ ಪ್ರಕಾಶ್ ರಾವ್ ಅವರು ಬರೆದ ಲೇಖನ ಓದಿ.

ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಯೋಜನೆಗಳ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ಭಾರತವು ಅತ್ಯುನ್ನತ ಸಾಧನೆ ಮಾಡಿರುವುದು ಹೆಮ್ಮೆಯ ವಿಚಾರವಾಗಿದೆ. ಸಂಪರ್ಕ ಸಾಧನೆಗೆ, ಭೂಮಿ ಮತ್ತು ಸಾಗರ ಸಂಪನ್ಮೂಲಗಳ ಮೇಲೆ ಕಣ್ಗಾವಲಿಡಲು, ಸಂಚರಣೆ ಮತ್ತು ಹವಾಮಾನ ಅಧ್ಯಯನಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಂತೆ ವಿವಿಧ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಉಪಗ್ರಹಗಳು ಪ್ರಮುಖ ಪಾತ್ರವಹಿಸುತ್ತವೆ. ಈ ಕೈಗಾರಿಕೆಗಳ ವಾಣಿಜ್ಯ ಪ್ರಾಮುಖ್ಯತೆಯಿಂದಾಗಿ 'ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಆರ್ಥಿಕತೆ'ಯು ಗಮನಾರ್ಹ ಬೆಳವಣಿಗೆ ಸಾಧಿಸುತ್ತಿದೆ. ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕ ಸರ್ಕಾರಿ ಏಕಸ್ವಾಮ್ಯದಿಂದ ಹೊರಬಂದು, ಕಾರ್ಪೊರೇಟ್ ವಲಯವು ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಪರಿಶೋಧನೆ ಉಪಕ್ರಮಗಳನ್ನು ಕ್ರಮೇಣ ಮುನ್ನಡೆಸುತ್ತಿರುವುದು ಕುತೂಹಲಕಾರಿಯಾಗಿದೆ.

2020 ರಲ್ಲಿ ಕೇಂದ್ರ ಹಣಕಾಸು ಸಚಿವೆ ನಿರ್ಮಲಾ ಸೀತಾರಾಮನ್ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಕ್ಷೇತ್ರದ ಪ್ರಮುಖ ಸುಧಾರಣೆಗಳನ್ನು ಅನಾವರಣಗೊಳಿಸಿದ್ದರು. ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ವಾಹಕಗಳು, ಉಪಗ್ರಹಗಳು ಮತ್ತು ಇತರ ಲಾಭದಾಯಕ ಉದ್ಯಮಗಳಲ್ಲಿ ಗಮನಾರ್ಹ ಪಾಲನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಖಾಸಗಿ ಉದ್ಯಮಗಳನ್ನು ಈಗ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಪ್ರಾಬಲ್ಯದ ಭಾರತದ ಅನ್ವೇಷಣೆಯಲ್ಲಿ 'ಸಹವರ್ತಿಗಳು' ಎಂದು ಗುರುತಿಸಲಾಗಿದೆ. ಜಾಗತಿಕ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಆರ್ಥಿಕತೆಯು ಸರಿಸುಮಾರು 40,000 ಕೋಟಿ ಯುಎಸ್​ ಡಾಲರ್​ಗೆ ಏರಿಕೆಯಾಗಿದ್ದು, ಪ್ರಸ್ತುತ ಇದರಲ್ಲಿ ಭಾರತದ ಪಾಲು ಸಾಧಾರಣ ಎನ್ನುವಷ್ಟು ಶೇಕಡಾ 2ರಷ್ಟು ಮಾತ್ರ ಆಗಿದೆ. ಈ ಅಂತರವನ್ನು ಕಡಿಮೆ ಮಾಡಲು, ಜಾಗತಿಕ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಆರ್ಥಿಕತೆಯಲ್ಲಿ ಭಾರತದ ಪಾಲನ್ನು ಶೀಘ್ರದಲ್ಲೇ ಮಹತ್ವಾಕಾಂಕ್ಷೆಯ ಶೇಕಡಾ 10ಕ್ಕೆ ಏರಿಸುವ ಗುರಿಯೊಂದಿಗೆ ಸಮಗ್ರ ಸುಧಾರಣೆಗಳನ್ನು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಲಾಗಿದೆ.

ಬಂಡವಾಳ ಕೊರತೆಯೇ ಪ್ರಮುಖ ಅಡಚಣೆ: ವಾಹಕಗಳು ಅಥವಾ ರಾಕೆಟ್​ಗಳು ಮತ್ತು ಉಪಗ್ರಹಗಳು ವಾಣಿಜ್ಯ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಕೇಂದ್ರ ಬಿಂದುವಾಗಿವೆ. ಇವು ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶಕ್ಕೆ ನಮ್ಮ ಹೆಜ್ಜೆಗಳನ್ನು ಮುನ್ನಡೆಸುವಲ್ಲಿ ಅಗತ್ಯ ಸ್ತಂಭಗಳಾಗಿ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತವೆ. ನಮ್ಮ ಗಡಿಯೊಳಗೆ ಪಿಎಸ್ಎಲ್​ವಿ, ಜಿಎಸ್ಎಲ್​ವಿ ಮತ್ತು ಎಸ್ಎಸ್ಎಲ್​ವಿ ಸೇರಿದಂತೆ ಉಪಗ್ರಹ ವಾಹಕಗಳು ಜಾಗತಿಕವಾಗಿ ಸ್ಪರ್ಧಾತ್ಮಕ ವೆಚ್ಚದಲ್ಲಿ ಸೇವೆ ನೀಡುತ್ತಿವೆ.

ಈ ವಾಹಕಗಳು, ಉಪಗ್ರಹಗಳ ಜೊತೆಗೆ ಸಂವಹನ, ಭೂ ವೀಕ್ಷಣೆ, ಹವಾಮಾನ ಅಧ್ಯಯನಗಳು, ಭಾರತೀಯ ಪ್ರಾದೇಶಿಕ ನ್ಯಾವಿಗೇಷನ್ ಉಪಗ್ರಹ ವ್ಯವಸ್ಥೆ (ನಾವಿಕ್) ಮತ್ತು ವೈಜ್ಞಾನಿಕ ಸಂಶೋಧನೆಯಂತಹ ನಿರ್ಣಾಯಕ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಮೂರರಿಂದ ಐದನೇ ಶ್ರೇಯಾಂಕದವರೆಗೆ ಉತ್ಕೃಷ್ಟ ಜಾಗತಿಕ ಶ್ರೇಯಾಂಕಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿವೆ. ಐತಿಹಾಸಿಕವಾಗಿ ಈ ಪ್ರಯತ್ನಗಳು ಸರ್ಕಾರಿ ವಲಯಕ್ಕೆ ಮಾತ್ರ ಸೀಮಿತವಾಗಿದ್ದವು. ಆದಾಗ್ಯೂ, ರಾಕೆಟ್ ಮತ್ತು ಉಪಗ್ರಹ ನಿರ್ಮಾಣಕ್ಕೆ ಅಗತ್ಯವಾದ ಯಾಂತ್ರಿಕ ಮತ್ತು ವಿದ್ಯುತ್ ಘಟಕಗಳ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಗೆ ಕೊಡುಗೆ ನೀಡಲು 500 ಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ವಾಣಿಜ್ಯ ಉದ್ಯಮಗಳು ಇಸ್ರೋದೊಂದಿಗೆ ಸಹಕರಿಸುವುದರೊಂದಿಗೆ ಒಂದು ವಿಶಿಷ್ಟ ಬದಲಾವಣೆ ಈ ವಲಯದಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬಂದಿದೆ.

90 ಪ್ರತಿಶತ ಉಪಗ್ರಹ ವಾಹಕಗಳು ಮತ್ತು 55 ಪ್ರತಿಶತಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ಉಪಗ್ರಹಗಳನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸುವ ಮೂಲಕ ಖಾಸಗಿ ಉದ್ಯಮಗಳು ಪ್ರೇರಕ ಶಕ್ತಿಯಾಗಿ ಹೊರಹೊಮ್ಮಿವೆ. ಇಸ್ರೋ 363 ತಂತ್ರಜ್ಞಾನಗಳನ್ನು 250 ಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ಖಾಸಗಿ ಕಂಪನಿಗಳಿಗೆ ವ್ಯೂಹಾತ್ಮಕವಾಗಿ ವರ್ಗಾಯಿಸಿರುವುದು ಈ ಮಹತ್ವದ ಪ್ರಗತಿಗೆ ಕಾರಣವಾಗಿದೆ. ಪರಿಣಾಮವಾಗಿ, ವಿವಿಧ ರಂಗಗಳಲ್ಲಿ ಗಮನಾರ್ಹ ಪ್ರಗತಿ ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿದೆ; ರಾಕೆಟ್ ತಯಾರಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಉತ್ತಮ ಸಾಧನೆ ತೋರುತ್ತಿರುವ ಸ್ಕೈರೂಟ್ ಮತ್ತು ಅಗ್ನಿಕುಲ್ ಕಾಸ್ಮೋಸ್ ನಿಂದ ಹಿಡಿದು ಅನಂತ್ ಟೆಕ್ನಾಲಜೀಸ್, ಗ್ಯಾಲಕ್ಸಿ ಐ ಸ್ಪೇಸ್, ಧ್ರುವ ಸ್ಪೇಸ್, ಪಿಕ್ಸೆಲ್, ಸ್ಪೇಸ್ ಕಿಡ್ಜ್ ಇಂಡಿಯಾ ಉಪಗ್ರಹ ತಯಾರಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಮುನ್ನಡೆಯುತ್ತಿವೆ.

ಇದಲ್ಲದೆ ಬೆಲ್ಲಾಟ್ರಿಕ್ಸ್ ಏರೋಸ್ಪೇಸ್ ಮತ್ತು ದಿಗಂತದಂತಹ ಕಂಪನಿಗಳು ಸಂಬಂಧಿತ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಗಮನಾರ್ಹ ಪ್ರಗತಿ ಸಾಧಿಸುತ್ತಿವೆ. ಆದಾಗ್ಯೂ, ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಸಂಶೋಧನೆಯು ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಭದ್ರತೆಯ ವಿಷಯವಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಇದನ್ನು ಸರ್ಕಾರ ನಿಯಂತ್ರಿಸುವುದು ಅನಿವಾರ್ಯ. ಜಾಗತಿಕ ಆರ್ಥಿಕತೆಯಲ್ಲಿ ನಮ್ಮ ಪಾಲನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸಲು ಈ ಸಹಯೋಗವು ನಿರ್ಣಾಯಕವಾಗಿದ್ದರೂ, ಉಪಗ್ರಹ ಮತ್ತು ರಾಕೆಟ್ ಉತ್ಪಾದನೆಯ ಪ್ರಮಾಣವು ಇಸ್ರೋದ ವ್ಯಾಪ್ತಿಯನ್ನು ಮೀರಿ ಸಹಯೋಗದ ಯೋಜನೆಗಳನ್ನು ಜಾರಿಗೊಳಿಸುವುದು ಅಗತ್ಯ.

ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಉದ್ಯಮದಲ್ಲಿ ಮಹತ್ವಾಕಾಂಕ್ಷೆಯ ಉದ್ಯಮಿಗಳು ಎದುರಿಸುತ್ತಿರುವ ಆರ್ಥಿಕ ಅಡಚಣೆಯನ್ನು ಗುರುತಿಸಿರುವ ಸರ್ಕಾರ ಈ ಸಮಸ್ಯೆಯ ನಿವಾರಣೆಗೆ ಹೊಸ ಕಾರ್ಯತಂತ್ರವೊಂದನ್ನು ರೂಪಿಸಿದೆ. ಇಸ್ರೋದ ಮೂಲಸೌಕರ್ಯ ಸೌಲಭ್ಯಗಳನ್ನು ವಾಣಿಜ್ಯ ವಲಯಕ್ಕೆ ಮುಕ್ತಗೊಳಿಸುವ ಮೂಲಕ ಉತ್ಪಾದನೆ ಮತ್ತು ಬಂಡವಾಳ ಆಧರಿತ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ನಿವಾರಿಸುವ ಗುರಿಯನ್ನು ಸರ್ಕಾರ ಹೊಂದಿದೆ. ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಪರಿಶೋಧನೆಯ ಅಂತರ್ಗತ ಅನಿರೀಕ್ಷಿತತೆಯ ಹೊರತಾಗಿಯೂ, 300 ಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಸಂಶೋಧನೆಗೆ ಕೊಡುಗೆ ನೀಡಲು ಆಸಕ್ತಿ ವ್ಯಕ್ತಪಡಿಸಿವೆ. ಈ ಉದ್ಯಮಗಳನ್ನು ಬೆಂಬಲಿಸುವ ಸರ್ಕಾರದ ಬದ್ಧತೆಯನ್ನು ಭಾರತೀಯ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಉತ್ತೇಜನ ಮತ್ತು ಅಧಿಕಾರ ಕೇಂದ್ರ (ಐಎನ್-ಸ್ಪೇಸ್) (IN-SPACe) ಸ್ಥಾಪನೆಯು ಒತ್ತಿಹೇಳಿದೆ.

ಈ ನಿಯಂತ್ರಕ ಸಂಸ್ಥೆಯು ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಸಂಶೋಧನೆಯ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಭದ್ರತಾ ವಿಷಯದ ಮೇಲೆ ಗಮನ ಕೇಂದ್ರೀಕರಿಸುವ ಜೊತೆಗೆ ಕಾನೂನು ಅಧಿಕಾರಕ್ಕಾಗಿ ಏಕ ಗವಾಕ್ಷಿ ಪೋರ್ಟಲ್ ಆಗಿ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತದೆ. ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಉದ್ಯಮದ ಭವಿಷ್ಯವನ್ನು ರೂಪಿಸುವಲ್ಲಿ ಖಾಸಗಿ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ವಹಿಸುವ ಪಾತ್ರವನ್ನು ಉತ್ತೇಜಿಸುವುದು ಮತ್ತು ಬಲಪಡಿಸುವುದು, ದೃಢವಾದ ಮತ್ತು ಅಂತರ್ಗತ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಪರಿಶೋಧನಾ ಪರಿಸರ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಖಚಿತಪಡಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದು ಇನ್-ಸ್ಪೇಸ್​ನ ಪ್ರಮುಖ ಗುರಿಯಾಗಿದೆ. ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಉದ್ಯಮದ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಯ ಉದ್ದೇಶಕ್ಕಾಗಿ ಹೋರಾಡುವ ಎನ್ಎಸ್ಐಎಲ್ (ನ್ಯೂಸ್ಪೇಸ್ ಇಂಡಿಯಾ ಲಿಮಿಟೆಡ್) ಈ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಪ್ರಮುಖ ಅಂಗವಾಗಿದೆ.

ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಮಾರುಕಟ್ಟೆ: ಐಟಿ ಮತ್ತು ಎಐನಲ್ಲಿ ಭಾರತದ ವ್ಯಾಪಕ ಅನುಭವವನ್ನು ಬಳಸಿಕೊಳ್ಳುವುದು ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಸೇವೆಗಳ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಬಹಳ ಮುಖ್ಯವಾಗಿದೆ. ನಮ್ಮ ಬೆಳೆಯುತ್ತಿರುವ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಆರ್ಥಿಕತೆಗೆ ಸಂವಹನ ಸೇವೆಗಳು 30-40%, ನ್ಯಾವಿಗೇಷನ್ ಸೇವೆಗಳು 20% ಮತ್ತು ಭೂ ವೀಕ್ಷಣಾ ಸೇವೆಗಳು 15% ವರೆಗೆ ಕೊಡುಗೆ ನೀಡಬಹುದು ಎಂದು ಮಾರ್ಕೆಟಿಂಗ್ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ಅಂದಾಜಿಸಿವೆ. ವಿದೇಶಿ ನೇರ ಹೂಡಿಕೆ ನೀತಿಗಳ ಮರುಮೌಲ್ಯಮಾಪನದಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿತವಾದ ಸರ್ಕಾರದ ಸಕಾರಾತ್ಮಕ ನಿಲುವು ಶ್ಲಾಘನೀಯವಾಗಿದೆ.

ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಆರ್ಥಿಕತೆಯನ್ನು ಮುನ್ನಡೆಸಲು ವಿವಿಧ ಉಪಕ್ರಮಗಳನ್ನು ಪ್ರಾರಂಭಿಸುವುದರ ಜೊತೆಗೆ, ಸುಸ್ಥಿರ ಬೆಳವಣಿಗೆಗಾಗಿ ದೇಶೀಯ ಮಾತ್ರವಲ್ಲದೆ ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಮಾರುಕಟ್ಟೆಯತ್ತ ಸಾಗುವ ಅಗತ್ಯವನ್ನು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿ ಗುರುತಿಸಲಾಗಿದೆ. ಖಾಸಗಿ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಿಗೆ ವಿಮೆಯನ್ನು ಸುಗಮಗೊಳಿಸುವುದು, ಕೌಶಲ್ಯ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮಗಳನ್ನು ಜಾರಿಗೆ ತರುವುದು, ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಮತ್ತು ಸಂಶೋಧನಾ ಸಂಸ್ಥೆಗಳ ನಡುವೆ ಸಹಯೋಗ ಬೆಳೆಸುವುದು, ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ನಿಯಮಗಳನ್ನು ನ್ಯಾವಿಗೇಟ್ ಮಾಡುವುದು, ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಜ್ಞಾನ ಮತ್ತು ತಂತ್ರಜ್ಞಾನದಲ್ಲಿ ವ್ಯಾಪಕ ಆಸಕ್ತಿಯನ್ನು ಪೋಷಿಸುವುದು ಮತ್ತು ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಅವಕಾಶಗಳನ್ನು ಒದಗಿಸುವುದು ಪ್ರಮುಖ ಗಮನದ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳಾಗಿವೆ. ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಹೂಡಿಕೆಯನ್ನು ಉತ್ತೇಜಿಸಲು ವಿನ್ಯಾಸಗೊಳಿಸಲಾದ ನೀತಿಗಳ ಸಮಗ್ರ ಮೌಲ್ಯಮಾಪನವು ಅದರ ಸಮಗ್ರ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಗೆ ಅತ್ಯಗತ್ಯ.

ತೆಲುಗು ಕಂಪನಿಗಳ ಕೊಡುಗೆ : ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿನ ಸುಧಾರಣೆಗಳು ಇತ್ತೀಚಿನದಾಗಿದ್ದರೂ, ಹೈದರಾಬಾದ್ ಮೂಲದ ಅನಂತ್ ಟೆಕ್ನಾಲಜೀಸ್ ಲಿಮಿಟೆಡ್ ಮೂರು ದಶಕಗಳ ಹಿಂದೆಯೇ ಇಸ್ರೋದೊಂದಿಗೆ ಪಾಲುದಾರಿಕೆ ಹೊಂದಿದ್ದು, ರಾಕೆಟ್ ಮತ್ತು ಉಪಗ್ರಹ ಘಟಕಗಳ ನಿರ್ಮಾಣದಲ್ಲಿ ಮುಂಚೂಣಿಯಲ್ಲಿದೆ. ವಿಶೇಷವೆಂದರೆ, ತೆಲುಗು ಉದ್ಯಮಿಗಳು ಸೆಂಟಮ್ ಎಲೆಕ್ಟ್ರಾನಿಕ್ಸ್ ಮತ್ತು ಅಸ್ಟ್ರಾ ಮೈಕ್ರೋವೇವ್​ನಂಥ ಕಂಪನಿಗಳನ್ನು ಆರಂಭಿಸುವಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖ ಪಾತ್ರ ವಹಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಖಾಸಗಿ ರಾಕೆಟ್ ಉಡಾವಣೆಗಳಲ್ಲಿ ಮುಂಚೂಣಿಯಲ್ಲಿರುವ ಸ್ಕೈರೂಟ್ ಏರೋಸ್ಪೇಸ್ ಮತ್ತು ಉಪಗ್ರಹ ತಂತ್ರಜ್ಞಾನ ಸ್ಟಾರ್ಟ್ಅಪ್ ಧ್ರುವ ಸ್ಪೇಸ್​ನಂಥ ತೆಲುಗು ಜನರಿಂದ ಸ್ಥಾಪಿತ ಸಂಸ್ಥೆಗಳ ಸಾಧನೆಗಳು ಅಪಾರ ಹೆಮ್ಮೆ ಮೂಡಿಸುತ್ತಿವೆ.

(ಲೇಖನ : ಪ್ರಕಾಶ್ ರಾವ್ ಪಿ.ಜೆ.ವಿ.ಕೆ.ಎಸ್., ನಿರ್ದೇಶಕ (ನಿವೃತ್ತ), ಬಾಹ್ಯಾಕಾಶ ಮೂಲಸೌಕರ್ಯ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮ ಕಚೇರಿ, ಇಸ್ರೋ)