હૈદરાબાદ : વર્તમાન સમયગાળાને મનોવિજ્ઞાનની ભાષામાં તણાવનો સમયગાળો કહેવામાં આવે છે. હવે મેડિકલ સાયન્સના નવા સંશોધનો દર્શાવે છે કે, સ્વાસ્થ્ય સંબંધિત મોટાભાગની સમસ્યાઓ તણાવ જનિત છે. રોગોના મૂળમાં સાયકોસોમેટિક કારણોને વધુ મહત્ત્વનું માનવામાં આવી રહ્યું છે. લગભગ દરેક રોગ પાછળ અથવા તેની ધીમી પુનઃપ્રાપ્તિ પાછળ ક્યાંક ને ક્યાંક, તણાવની ભૂમિકા હોય છે. આજકાલ, તબીબી વિજ્ઞાનમાં જીવનશૈલીના રોગોની વિશાળ સૂચિ છે. એવું માનવામાં આવે છે કે, ખામીયુક્ત જીવનશૈલીને (mental health of teenager) કારણે ઘણા રોગો વધી રહ્યા છે, જેને તબીબી રીતે જીવનશૈલી રોગો કહેવામાં આવે છે. ડૉ. પ્રમોદ પાઠક કહે છે, લોકો વારંવાર મારી પાસે તણાવ સબંધી ચર્ચાઓ અને સલાહ માટે આવતા હતા. પરંતુ હવે જે નવી વાત દેખાઈ રહી છે તે દર્શાવે છે કે, બાળકોમાં તણાવના લક્ષણો (increasing stress in children) આવી રહ્યા છે અને તેના કારણે તેમની માનસિક સ્થિતિ પર અસર થઈ રહી છે.
મનોવિજ્ઞાનની ધારણામાં ફેરફાર : ખામીયુક્ત જીવનશૈલી જીવન અને વિચારને અસર કરે છે. તેની અસર ડાયાબિટીસ, હૃદય રોગ, વાયુ વિકૃતિઓ, અલ્સર સહિત અનેક રોગો પર થાય છે. શારીરિક શ્રમ તણાવ ઘટાડવામાં અસરકારક છે, તેથી આજકાલ સારવારમાં શારીરિક શ્રમને પણ મહત્વ આપવામાં આવે છે. પરંતુ શાસ્ત્રીય મનોવિજ્ઞાનમાં એવી માન્યતા છે કે, તણાવ સામાન્ય રીતે બાળકોને અસર કરતું નથી, કારણ કે તેમની જીવનશૈલી મુક્ત, રમતિયાળ અને ચિંતામુક્ત છે. પરંતુ તાજેતરના સંજોગો સૂચવે છે કે, હવે આ ખ્યાલ બદલવાની જરૂર છે. ખાસ કરીને કોરોના પીરિયડ પછી બાળકોમાં દેખાતા તણાવના લક્ષણોને કારણે. જો કે માહિતીના વિસ્ફોટ અને વાણિજ્ય અને ઉપભોક્તાવાદના આ યુગમાં સમાજની માનસિક સ્થિતિમાં આવેલા ફેરફારો થોડા વહેલા દેખાતા હતા, પરંતુ કોરોના કાળ અને ત્યારપછી આવેલા ફેરફારોને કારણે મોટા પાયે ફેરફાર દેખાવા લાગ્યા છે. stress depression in children
તણાવના લક્ષણો : IIT ISSMના ભૂતપૂર્વ પ્રોફેસર ડૉ. પ્રમોદ પાઠક કહે છે, લોકો વારંવાર મારી પાસે તણાવ સબંધી ચર્ચાઓ અને સલાહ માટે આવતા હતા. પરંતુ હવે જે નવી વાત દેખાઈ રહી છે તે દર્શાવે છે કે, બાળકોમાં તણાવના લક્ષણો આવી રહ્યા છે અને તેના કારણે તેમની માનસિક સ્થિતિ પર અસર થઈ રહી છે. તાજેતરમાં, એક માતાપિતાએ મને ફોન પર સંપર્ક કર્યો કે તે મને મળવા માંગે છે. જ્યારે મેં તેને તેનું કારણ પૂછ્યું તો તેણે કહ્યું કે, તેની 11 વર્ષની છોકરી ડિપ્રેશનથી પીડિત છે અને તેના માટે તેને દવા લેવી પડશે. તે થોડું અસામાન્ય હતું કારણ કે, આવા કિસ્સાઓ મારી પાસે ભાગ્યે જ કોઈ આવ્યા હશે અને તે પણ નાની સમસ્યાઓ સાથે. આ ઉંમરના બાળકના માતા પિતામાંથી કોઈએ ડિપ્રેશન જેવી ગંભીર સમસ્યા સાથે તેનો સંપર્ક કર્યો ન હતો. મેં તેને બીજા દિવસે આવવા કહ્યું હતું.
બિનજરૂરી દબાણ : છોકરી મારી પાસે આવી ત્યારે તે સામાન્ય દેખાતી હતી. મેં પેરેન્ટ્સને પૂછ્યું કે ભાઈ, તમારે મનોચિકિત્સક પાસે જવાની શું જરૂર પડી. તેથી તેણે ઘણા લક્ષણો અને પ્રવૃત્તિઓ વર્ણવી જે સામાન્ય રીતે ડિપ્રેશન સાથે સંકળાયેલા છે. પછી મેં છોકરી સાથે અલગથી વાત કરી, તેણીએ શું કહ્યું તે મહત્વનું છે. તેણીએ જણાવ્યું હતું કે, તે પહેલા જ્યાં રહેતી હતી તે પડોશમાં બાળકો હતા જેમની સાથે તે સાંજે અથવા નવરાશના સમયે રમતી હતી. તાજેતરમાં તેઓ એક એપાર્ટમેન્ટમાં શિફ્ટ થયા છે અને આવી સુવિધાઓ ત્યાં ઉપલબ્ધ નથી. બાળકો હશે પણ તેઓ તેમના ઘરોમાં બંધ હશે. પછી મેં પૂછ્યું કે, તમે તમારા ખાલી સમયમાં શું કરો છો. તો તેમણે કહ્યું કે, હું મોબાઈલ પર રમું છું. મેં પૂછ્યું કે, તારી માતા તારી સાથે ખાલી સમય વિતાવતી નથી. તો તેણે કહ્યું કે, ફાજલ સમયમાં માતા પણ મોબાઈલમાં વ્યસ્ત રહે છે. આ વાર્તા કોઈ એક બાળકની નથી. આ એક આખી પેઢીની વાર્તા છે અને એકલતા એ આજના બાળકોની મોટી સમસ્યા બની રહી છે જેના કારણે તેઓ તણાવનો પણ ભોગ બની રહ્યા છે. તાજેતરના ભૂતકાળમાં આવા ઘણા કિસ્સા મારી સામે આવ્યા છે. આ ઉપરાંત માહિતીના આ યુગમાં વાલીઓ પણ આડોશ પાડોશના બાળકોના દાખલા આપીને બાળકો પર બિનજરૂરી દબાણ કરે છે કે, આ કરવું પડશે, તે કરવું પડશે. આ દબાણ તણાવ પેદા કરે છે.
સમસ્યામાં વધારો : મૂંઝવણ, અનિશ્ચિતતા અને ચિંતાની મિશ્ર અસર બાળકોના અપરિપક્વ મન પર પડી રહી છે. આ સિવાય માતા પિતા પણ પોતાની મહત્વાકાંક્ષાને કાબૂમાં રાખી શકતા નથી અને બિનજરૂરી રીતે બાળકો પર પોતાના વિચારો થોપતા હોય છે. વાસ્તવમાં તણાવ એ મનની સ્થિતિ છે, વિચારવાની એક ખામીયુક્ત રીત જે માનવ લાગણીઓને અસર કરે છે અને તેના મગજમાં રાસાયણિક અસંતુલન બનાવે છે અને તેથી તેના માનસિક અને શારીરિક સ્વાસ્થ્યને અસર કરે છે. આજકાલ આ સમસ્યા વધી રહી છે.
