નવી દિલ્હી: ભારતીય વૈજ્ઞાનિકો (Indian scientists) અને સંશોધકોએ શોધી કાઢ્યું છે કે, ધ્યાનની સતત પ્રેક્ટિસને કારણે માનવ મગજમાં કાર્યાત્મક જોડાણ બદલાય છે, જે યુગોથી ભારતીય યોગ પરંપરાઓમાં (Yoga traditions) મુખ્ય આધાર છે. અહેવાલો અનુસાર, ભારતીય સંશોધકોએ શોધી કાઢ્યું છે કે, સતત ધ્યાન માનવ મગજની વિવિધ રિલે ચેનલો વચ્ચેના જોડાણને સુધારે છે. આ રિલે ચેનલો સંવેદનાત્મક વિશ્વમાંથી ડેટા લે છે અને તેને મગજના સેરેબ્રલ કોર્ટેક્સમાં ટ્રાન્સમિટ કરે છે. સેરેબ્રલ કોર્ટેક્સ એ મનુષ્યો અને અન્ય સસ્તન પ્રાણીઓમાં મગજના ન્યુરલ પેશીઓનું બાહ્ય પડ છે.
આ પણ વાંચો: જાણો કેવી રીતે મળશે ખીલની પરેશાનીથી છુટકારો...
વૈજ્ઞાનિક સમજ અને જ્ઞાન અત્યાર સુધી મર્યાદિત: માનવ સેરેબ્રલ કોર્ટેક્સમાં 14-16 બિલિયન ન્યુરોન્સ હોઈ શકે છે અને સેન્ટ્રલ નર્વસ સિસ્ટમમાં ન્યુરલ એકીકરણની સૌથી મોટી જગ્યા હોવાને કારણે, સેરેબ્રલ કોર્ટેક્સ ધ્યાન, જાગૃતિ, ધારણા, વિચાર અને ભાષા, સ્મૃતિ અને ચેતનામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે. ડિપાર્ટમેન્ટ ઓફ સાયન્સ (Department of Science’s) સત્યમ પ્રોગ્રામ દ્વારા સમર્થિત અભ્યાસ સૂચવે છે કે, સતત ધ્યાન વ્યક્તિને ઊંડા ધ્યાનની સ્થિતિમાં સરળતાથી સંક્રમણ કરવાની મંજૂરી આપે છે, જે તેને ધ્યાન કરવાનું સરળ બનાવે છે. જો કે, યોગના વિવિધ તબક્કાઓની વૈજ્ઞાનિક સમજ અને જ્ઞાન અત્યાર સુધી મર્યાદિત છે.
ચામડી સાથે નાના સેન્સર જોડાયેલા હોય છે: અધિકારીઓના જણાવ્યા અનુસાર, મગજની ગતિવિધિઓને રેકોર્ડ કરતા કેટલાક ઇલેક્ટ્રોએન્સફાલોગ્રામ (Electroencephalogram) અભ્યાસમાં જાણવા મળ્યું છે કે, ધ્યાનના ઊંડા તબક્કામાં મગજમાં થીટા અને ડેલ્ટા તરંગોમાં વધારો થાય છે. આ થીટા અને ડેલ્ટા તરંગો હળવા તબક્કા દરમિયાન ઉત્પન્ન થાય છે પરંતુ ઊંઘના તબક્કામાં નહીં. EEG (Electroencephalogram) પરીક્ષણો પીડારહિત પ્રકૃતિના હોય છે અને પરીક્ષણ દરમિયાન મગજ દ્વારા ઉત્પાદિત વિદ્યુત સંકેતો મેળવવા માટે ખોપરી ઉપરની ચામડી સાથે નાના સેન્સર જોડાયેલા હોય છે. આ સંકેતોને મશીન દ્વારા રેકોર્ડ કરવામાં આવે છે અને પછી નિષ્ણાતો દ્વારા તેનું વિશ્લેષણ કરવામાં આવે છે. ભારતીય વૈજ્ઞાનિકો દ્વારા કરવામાં આવેલ અભ્યાસ દર્શાવે છે કે, સતત પ્રેક્ટિસ મગજના સંવેદનાત્મક વિસ્તારો સાથે થેલેમોકોર્ટિકલ જોડાણ ઘટાડે છે. આ તારણો ઇન્ટરનેશનલ સોસાયટી ફોર મેગ્નેટિક રેઝોનન્સની (Magnetic Resonance Imaging) વાર્ષિક બેઠકમાં રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા. વૈભવ ત્રિપાઠી, અંજુ ધવન, વિદુર મહાજન અને રાહુલ ગર્ગનો સમાવેશ કરતી ટીમ, નિષ્ણાત ધ્યાન કરનારાઓ અને જેઓ નિયમિત રીતે ધ્યાનની પ્રેક્ટિસ કરતા નથી તેમના મેગ્નેટિક રેઝોનન્સ ઇમેજિંગ (Magnetic Resonance Imaging) ની મદદથી મગજની પ્રવૃત્તિ રેકોર્ડ કરી. મગજની પ્રવૃત્તિ ધ્યાન પહેલાં, દરમિયાન અને પછી નોંધવામાં આવી હતી.
આ પણ વાંચો: ફુદીનાના ફાયદા: તણાવ અને હતાશામાં લાભદાયક છે
ધ્યાન કરવું બનાવે છે સરળ: વાર્તાના પરિણામો બોસ્ટન યુનિવર્સિટીના મનોવૈજ્ઞાનિક અને મગજ વિજ્ઞાન વિભાગ દ્વારા હાથ ધરવામાં આવ્યા હતા, સ્કૂલ ઑફ ઇન્ફર્મેશન ટેક્નોલોજી, ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ ટેક્નૉલૉજી (Indian Institute of Technology), દિલ્હી, નવી દિલ્હીમાં મહાજન ઇમેજિંગ સેન્ટર અને નવી દિલ્હીમાં ઑલ ઇન્ડિયા ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ મેડિકલ સાયન્સિસના મનોચિકિત્સા વિભાગ. અહેવાલ મુજબ, પરિણામોએ સંવેદનાત્મક માહિતીના ઉપાડ સાથે સંકળાયેલ પ્રત્યાહાર અને ધારણાની વિભાવનાને પ્રદર્શિત અને પ્રાયોગિક રીતે માન્ય કરી, જેણે મગજની પ્રવૃત્તિમાં ઘટાડો કરવાની મંજૂરી આપી જેણે ધ્યાનની ઊંડા અવસ્થામાં જવા માટે મદદ કરી. અભ્યાસ મુજબ, નવા પ્રેક્ટિશનરોમાં નબળી અસર જોવા મળી હતી, જો કે ધ્યાન કરનારાઓના કિસ્સામાં તેટલી મજબૂત નથી, જે સૂચવે છે કે, ધ્યાનની એક વખતની અસર હકારાત્મક છે, પરંતુ સતત અભ્યાસ લાંબા ગાળાના ફેરફારોમાં પરિણમે છે અને ધ્યાન કરવું સરળ બનાવે છે.
જો કે, MRI મગજના અભૂતપૂર્વ અવકાશી રીઝોલ્યુશનને મંજૂરી આપે છે, તે EEG ની સરખામણીમાં ધીમી છે, જે મગજમાં ન્યુરોનલ ફાયરિંગ માટે વધુ સારી પ્રોક્સી છે પરંતુ અવકાશી કવરેજ વિના. ભવિષ્યના અભ્યાસોમાં, ભારતીય સંશોધકો મગજની ગતિ ધીમી થવા દરમિયાન મગજના તરંગોને જોવા માટે અને 'ધ્યાન' અને 'સમાધિ'ની ('Dhyana' and 'Samadhi') વિવિધ અવસ્થાઓમાં ધ્યાનની અવકાશીય ગતિશીલતાને વધુ સારી રીતે દર્શાવવા માટે EEG અને MRI બંનેને એકસાથે રેકોર્ડ કરવાની યોજના ધરાવે છે.
