હૈદરાબાદ: નાણાપ્રધાન નિર્મલા સીતારમણ 1 ફેબ્રુઆરીએ તેમનું સતત પાંચમું કેન્દ્રીય બજેટ રજૂ કરશે જ્યારે તેઓ નાણાકીય વર્ષ 2023-24 (એપ્રિલ 2023 થી માર્ચ 2024) માટે નાણાકીય નિવેદનો અને કર દરખાસ્તો રજૂ કરશે. બજેટ એવા સમયે આવે છે જ્યારે વૈશ્વિક ગતિવિધિઓને કારણે અર્થવ્યવસ્થા ધીમી પડી રહી છે અને ચોક્કસ ક્ષેત્રો પર ધ્યાન આપવાની જરૂર છે.
લોકોમાં ઘણી અપેક્ષાઓ: બજેટને લઈને લોકોમાં ઘણી અપેક્ષાઓ છે. લોકોને આશા છે કે નાણાં પ્રધાન મધ્યમ વર્ગને રાહત આપવા માટે આવક-વેરાના સ્લેબમાં ફેરફાર કરી શકે છે અને ગ્રામીણ નોકરી યોજના જેવા કાર્યક્રમો દ્વારા ગરીબો પર ખર્ચમાં વધારો કરી શકે છે. સ્થાનિક લોકો માટે નાણાકીય પ્રોત્સાહનો વધારશે. શું બજેટ લોકોના ચહેરા પર સ્મિત લાવશે? તે એક પ્રશ્ન છે જેનો જવાબ ફેબ્રુઆરી 2023ના પ્રથમ થોડા દિવસોમાં મળશે. અત્યારે અહીં બજેટની આસપાસની કેટલીક સામાન્ય બાબતો છે જે વાચકોને ઇતિહાસ અને કેટલાક સીમાચિહ્નો સમજવામાં મદદ કરે છે.
ભારતનું પ્રથમ બજેટ: ભારતમાં બજેટ પહેલીવાર 7 એપ્રિલ 1860 ના રોજ રજૂ કરવામાં આવ્યું હતું. ઇસ્ટ ઇન્ડિયા કંપનીના સ્કોટિશ અર્થશાસ્ત્રી અને રાજકારણી જેમ્સ વિલ્સને તેને બ્રિટિશ ક્રાઉન સમક્ષ રજૂ કર્યું હતું. સ્વતંત્ર ભારતનું પ્રથમ બજેટ 26 નવેમ્બર 1947ના રોજ તત્કાલિન નાણામંત્રી આર.કે સન્મુખમ ચેટ્ટીએ રજૂ કર્યું હતું. બજેટમાં કુલ આવક રૂ. 171.15 કરોડ અને રાજકોષીય ખાધ રૂ. 24.59 કરોડ અંદાજવામાં આવી હતી. આર.કે સન્મુખમ ચેટ્ટી વકીલ, અર્થશાસ્ત્રી, ઉદ્યોગપતિ અને રાજકારણી, નાણા પ્રધાનની ભૂમિકા સંભાળતા પહેલા 1933 થી 1935 દરમિયાન ભારતની કેન્દ્રીય વિધાનસભાના પ્રમુખ તરીકે સેવા આપી હતી.
સૌથી લાંબુ અને ટૂંકું બજેટ ભાષણ: અત્યાર સુધીમાં સૌથી લાબું બજેટને લઈને ભાષણ નિર્મલા સીતારમણે આપ્યું હતું. નિર્મલા સીતા રમણ 1 ફેબ્રુઆરી, 2020 ના રોજ કેન્દ્રીય બજેટ 2020-21 રજૂ કરતી વખતે 2 કલાક અને 42 મિનિટ બોલ્યા હતા. તે સૌથી લાંબુ ભાષણ આપવાનો રેકોર્ડ ધરાવે છે. જો કે તેઓ થોડા અસ્વસ્થ લાગતા ભાષણ ટૂંકાવ્યું હતું. આ ભાષણ દરમિયાન, તેણીએ જુલાઈ 2019 નો પોતાનો રેકોર્ડ તોડ્યો હતો. તેઓના પ્રથમ બજેટ વખતે 2 કલાક અને 17 મિનિટ બોલ્યા હતા. 2021 માં તેઓએ પ્રથમ વખત બજેટને પેપરલેસ બનાવ્યા પછી ટેબ્લેટમાંથી વાંચીને તેણીનું સૌથી ટૂંકું બજેટ ભાષણ આપ્યું હતું. આ ભાષણ 1 કલાક અને 40 મિનિટ સુધી ચાલ્યું જેમાં નાણામંત્રીએ 10,500 શબ્દો વાંચ્યા હતા. 2022 માં તેઓએ 1 કલાક અને 20 મિનિટ સુધી વાત કરી હતી. સૌથી ટૂંકા બજેટ ભાષણની વાત કરીએ તો, 1977માં તત્કાલિન નાણાં પ્રધાન હિરુભાઈ મુલજીભાઈ પટેલે આપેલા 800 શબ્દો હતા.
બજેટ ભાષણમાં સૌથી વધુ શબ્દો: 18,650 શબ્દોમાં મનમોહન સિંહે 1991માં નરસિમ્હા રાવ સરકાર હેઠળ શબ્દોની દ્રષ્ટિએ સૌથી લાંબુ બજેટ ભાષણ આપ્યું હતું. 2018 માં તત્કાલિન નાણાં પ્રધાન અરુણ જેટલીનું 18,604 શબ્દો સાથેનું ભાષણ શબ્દોની ગણતરીની દ્રષ્ટિએ બીજા નંબરનું સૌથી લાંબુ હતું. જેટલીએ 1 કલાક અને 49 મિનિટ સુધી વાત કરી હતી.
સૌથી વધુ બજેટ: દેશના ઈતિહાસમાં સૌથી વધુ બજેટ રજૂ કરવાનો રેકોર્ડ ભૂતપૂર્વ વડાપ્રધાન મોરારાજી દેસાઈના નામે છે. તેમણે 1962-69 દરમિયાન નાણા પ્રધાન તરીકેના તેમના કાર્યકાળ દરમિયાન 10 બજેટ રજૂ કર્યા હતા. ત્યારબાદ પી ચિદમ્બરમ (9), પ્રણવ મુખર્જી (8), યશવંત સિંહા (8) અને મનમોહન સિંહ (6) બજેટ રજૂ કર્યા હતા.
સમય: 1999 સુધી બ્રિટિશ યુગની પ્રથા મુજબ ફેબ્રુઆરીના છેલ્લા કામકાજના દિવસે સાંજે 5 વાગ્યે કેન્દ્રીય બજેટ રજૂ કરવામાં આવતું હતું. ભૂતપૂર્વ નાણા પ્રધાન યશવંત સિંહાએ 1999માં બજેટ રજૂ કરવાનો સમય બદલીને 11 વાગ્યાનો કર્યો હતો. અરુણ જેટલીએ તે મહિનાના છેલ્લા કામકાજના દિવસનો ઉપયોગ કરવાની સંસ્થાનવાદી યુગની પરંપરાને છોડીને 1 ફેબ્રુઆરી 2017ના રોજ કેન્દ્રીય બજેટ રજૂ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું. આ પરંપરાને અનુસરીને 1 ફેબ્રુઆરીના રોજ સવારે 11 વાગ્યે સંસદમાં કેન્દ્રીય બજેટ 2023ની રજૂઆતનું ભાષણ કરવામાં આવશે. અહેવાલોમાં કહેવામાં આવ્યું છે કે સીતારમણ બે કલાક માટે દેશનું વાર્ષિક હિસાબી નિવેદન રજૂ કરશે તેવી ધારણા છે.
ભાષા: 1955 સુધી કેન્દ્રીય બજેટ અંગ્રેજીમાં રજૂ કરવામાં આવતું હતું. જો કે કોંગ્રેસની આગેવાની હેઠળની સરકારે પાછળથી બજેટ પેપર્સ હિન્દી અને અંગ્રેજી બંનેમાં છાપવાનું નક્કી કર્યું.
પ્રથમ મહિલા: 2019 માં સીતા રમણ ઇન્દિરા ગાંધી પછી બજેટ રજૂ કરનાર બીજા મહિલા બન્યા હતા. જેમણે નાણાકીય વર્ષ 1970-71 માટે બજેટ રજૂ કર્યું હતું. તે વર્ષે સીતારમણે પરંપરાગત બજેટ બ્રીફકેસ દૂર કરી અને તેના બદલે 'બહી-ખાતા' માટે ભાષણ અને અન્ય દસ્તાવેજો સાથે રાખવા માટે રાષ્ટ્રીય પ્રતીક સાથે ગયા હતા.
