નવી દિલ્હી: પ્રજાસત્તાક દિવસના એક દિવસ પછી એટલે કે, 27 જાન્યુઆરીએ વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી મધ્ય એશિયાના 5 દેશોના રાષ્ટ્રપતિઓ સાથે વર્ચ્યૂઅલ સમિટનું (PM Modi meeting with Middle Asian Countries Presidents) આયોજન કરશે. માનવામાં આવે છે કે, આ સંમેલનથી આ દેશો સાથે ભારતના સંબંધો વધુ મજબૂત થશે.
ભારત અને મધ્ય એશિયાના દેશો વચ્ચેના સંબંધોમાં ઘણા ફેરફાર થયા છે
તાજેતરના વર્ષોમાં, ભારત અને મધ્ય એશિયાના દેશો વચ્ચેના સંબંધોમાં ઘણા ફેરફાર (Relations between India and Central Asian countries) થયા છે. પશ્ચિમ એશિયા અને યુરેશિયામાં થઈ રહેલા ફેરફારોને કારણે એ જરૂરી છે કે, ભારતના સંબંધો (India's relation with the country of the Soviet Union) સોવિયત સંઘના આ 5 ભૂતપૂર્વ દેશો કરતાં વધુ સારા હોવા જોઈએ.
વિદેશી રોકાણકારો ઊભરતા દેશમાં રોકાણ કરવા તૈયાર નહતા
સ્કૂલ ઓફ ઈન્ટરનેશનલ સ્ટડીઝ, જેએનયુ, રશિયા અને સેન્ટર ફોર સેન્ટ્રલ એશિયન સ્ટડીઝના ડો. રાજન કુમારના જણાવ્યા અનુસાર, સોવિયત સંઘના પતન પછી આ મધ્ય એશિયામાં ઘણા દેશોનો જન્મ થયો હતો. વિદેશી રોકાણકારો આ નવા ઉભરતા દેશોમાં રોકાણ કરવા તૈયાર નહતા. આ ઉપરાંત રશિયાએ પણ પોતાનો પ્રભાવ જાળવી રાખવા ભૂતપૂર્વ સોવિયત સંઘમાંથી બહાર આવેલા દેશોમાં અમેરિકા અને અન્ય પશ્ચિમી દેશોને પ્રવેશવા દીધા નહતા.
ભારતે ભૂતપૂર્વ સોવિયત સંઘના દેશો સાથે વેપાર સબંધો બનાવવા કર્યો પ્રયાસ
જોકે, છેલ્લા 30 વર્ષોમાં ભારતે તેની સંશાધન ક્ષમતાનો ઉપયોગ કરવા ભૂતપૂર્વ સોવિયત સંઘ (CAS)ના દેશો સાથે વેપાર સંબંધો બનાવવાનો પ્રયાસ (Relations between India and Central Asian countries) કર્યો છે, પરંતુ આ સમય દરમિયાન ભારત અને CAS વચ્ચેનો વેપાર લગભગ 2 બિલિયન ડોલર પર અટકી ગયો છે. જ્યારે ચીને આ દેશોમાં પોતાનો પ્રભાવ નોંધપાત્ર રીતે વધાર્યો છે.
ચીન આક્રમક નીતિ હેઠળ ભૂતપૂર્વ સોવિયત સંઘના દેશોને લોન આપે છે
BRI પ્રોજેક્ટ શરૂ કર્યા પછી ભૂતપૂર્વ સોવિયેત દેશો સાથે ચીનનો વેપાર 100 બિલિયન ડોલરથી વધુ છે. ડૉ. રાજન કહે છે કે, ચીન તેની આક્રમક નીતિ હેઠળ ભૂતપૂર્વ સોવિયત સંઘના તે દેશોને લોન આપે છે, જે રશિયાના વ્યૂહાત્મક અને મજબૂત પ્રભાવને નજરઅંદાજ કરે છે. ચીન આગામી 10થી 15 વર્ષમાં આ નીતિ જાળવી રાખશે. છેલ્લા 30 વર્ષમાં ચીન આ દેશોમાં એક મોટા ખેલાડી તરીકે ઊભરી આવ્યું છે. 2013માં BRI પ્રોજેક્ટની જાહેરાત બાદથી ચીને સોવિયેત રિપબ્લિકના દેશોમાં ભારે રોકાણ કર્યું છે.
મધ્ય એશિયાના દેશો સાથે ભારતનો સીધો સંપર્ક નથી
ભારતની એક મોટી સમસ્યા એ છે કે, ભારતનો આ દેશો (CAS) સાથે સીધો સંપર્ક (Relations between India and Central Asian countries) નથી. અફઘાનિસ્તાનમાં તાલિબાનના આગમન પહેલા ભારતે આ ખામીને દૂર કરવા ચાબહાર અને આંતરરાષ્ટ્રીય દક્ષિણ ટ્રાન્સપોર્ટ કોરિડોર બનાવવાની તૈયારી કરી હતી. જો આયોજન સફળ થયું હોત તો ભારત ઈરાન, અફઘાનિસ્તાન, ચાબહાર પોર્ટ અને ઈરાનમાં કોરિડોર દ્વારા મધ્ય એશિયાના દેશો સાથે (Relations between India and Central Asian countries) જોડાયેલું હોત, પરંતુ હવે અફઘાનિસ્તાનમાં તાલિબાનના કબજા પછી ઝાહેદાનને જોડતો ચાબહારનો ભાગ અટકી ગયો છે. ડૉ. રાજન કહે છે કે. રેલવેનું આયોજન પણ બેલેન્સમાં અટકી રહ્યું છે. કારણ કે, હવે અફઘાનિસ્તાન સાથે જોડવાનો કોઈ અર્થ નથી.
આ પણ વાંચો- World's Oldest Man: વિશ્વના સૌથી વૃદ્ધ વ્યક્તિનું 112 વર્ષની વયે અવસાન, 44 સભ્યોનો છે વિશાળ પરિવાર
ભારત આર્થિક ક્ષેત્રે મધ્ય એશિયામાં સ્પર્ધા કરી શકે તેમ નથી
એ જ રીતે રશિયાએ આ ભૂતપૂર્વ સોવિયેત પ્રજાસત્તાકોમાં તેની ઈચ્છાનો ઉપયોગ કર્યો છે. ચીનના BRI પ્રોજેક્ટ અને લૉનના કારણે આ દેશોમાં તેનો પ્રભાવ ઘટી રહ્યો છે. ચીન તેના રોકાણના કારણે આ દેશોમાંથી ઊર્જા અને ગેસના સંશાધનો મેળવી રહ્યું છે. ચીનના પ્રભાવના કારણે ભારત એ પણ જાણે છે કે, તે આર્થિક ક્ષેત્રે મધ્ય એશિયામાં સ્પર્ધા (Economic competition in Central Asia) કરી શકે તેમ નથી, પરંતુ તે ઐતિહાસિક અને સાંસ્કૃતિક સંબંધોના આધારે તે પ્રદેશમાં વિશ્વાસ કરી શકે છે. આ વિસ્તારમાં ચીનના પ્રભાવના ઘણા કારણો છે.
ચીન રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સાથે સમાધાન કરવા નહીં માગે
ચીન શિનજિયાંગ, કઝાકિસ્તાન, કિર્ગિસ્તાન અને તાજિકિસ્તાન સાથે લાંબી સરહદ વહેંચે છે. તેથી તે તેની રાષ્ટ્રીય સુરક્ષા સાથે ક્યારેય સમાધાન કરવા માગશે નહીં. ડૉ. રાજન કહે છે કે, ભારત માટે સૌથી મોટી મુશ્કેલી અને ચિંતાજનક બાબત અફઘાનિસ્તાનની સ્થિતિ છે, જેના દ્વારા તે CASમાં સામેલ થવા માગે છે. જો અફઘાનિસ્તાનમાં આતંકવાદ વધતો રહેશે. તો કાશ્મીર પર તેની ભારે અસર પડશે.
આ પણ વાંચો- North Korea tested Missiles: ઉત્તર કોરિયાએ ટેક્ટિકલ ગાઈડેડ મિસાઈલોનું પરિક્ષણ કર્યું
90ના દાયકાના મધ્યમાં TAPI પાઈપલાઈન પર વર્ષ 2010માં થયા હતા હસ્તાક્ષર
વર્ષ 2002માં ભારત-રશિયા-ઈરાન ઈન્ટરનેશનલ નોર્થ-સાઉથ ટ્રાન્સપોર્ટ કોરિડોર (INSTC) કરાર અમલમાં આવ્યો હતો. બીજુ 1990ના દાયકાના મધ્યમાં પ્રસ્તાવિત તુર્કમેનિસ્તાન-અફઘાનિસ્તાન-પાકિસ્તાન-ભારત (TAPI) પાઇપલાઇન પર આખરે 2010માં હસ્તાક્ષર કરવામાં આવ્યા હતા. આ ઉપરાંત, વિકાસ ભાગીદારી, સુરક્ષા ભાગીદારી અને ભારત અને CAS વચ્ચે જોડાણ એ કેટલાક મુખ્ય સ્તંભો છે, પરંતુ અફઘાનિસ્તાનની પરિસ્થિતિને કારણે તે અટકી ગયા છે. આ પ્રોજેક્ટ્સનું અમલીકરણ હાલમાં શક્ય નથી.
ભારતે અફઘાનિસ્તાન પર શાંઘાઈ કોઓપરેશન ઓર્ગેનાઈઝેશનના દિલ્હી ક્ષેત્રીય સુરક્ષા સંવાદનું આયોજન કર્યું
ગયા ડિસેમ્બરમાં ભારતે અફઘાનિસ્તાનની પરિસ્થિતિ પર ચર્ચા કરવા માટે ત્રીજી મધ્ય એશિયા સંવાદનું આયોજન કર્યું હતું, જેમાં વિદેશ પ્રધાન ડૉ. જયશંકરે કહ્યું હતું કે, ભારતના સંબંધો હવે 4 સીસીસની આસપાસ કેન્દ્રિત હોવા જોઈએ. વાણિજ્ય, સક્ષમતા ક્ષમતા વૃદ્ધિ, કનેક્ટિવિટી અને સંપર્કો. જણાવી દઈએ કે, ભારતે અફઘાનિસ્તાન પર શાંઘાઈ કોઓપરેશન ઓર્ગેનાઈઝેશનના દિલ્હી ક્ષેત્રીય સુરક્ષા સંવાદનું આયોજન કર્યું છે. ભારતના NSA અજિત ડોભાલ આંતરરાષ્ટ્રીય બેઠકો દ્વારા આ ફોર્મ્યૂલા પર કામ કરી રહ્યા છે.
