હૈદરાબાદ: કોઈ પણ દેશના વિકાસમાં એન્જિનિયરોની મહત્વની ભૂમિકા હોય છે. ભારતીય એન્જિનિયર અને રાજનેતા, મોક્ષગુંડમ વિશ્વેશ્વરાય ('મોક્ષગેવર્ધન વિશ્વેશ્વરાય') એ એન્જિનિયરિંગના ક્ષેત્રમાં અમૂલ્ય યોગદાન આપ્યું છે. દર વર્ષે 15 સપ્ટેમ્બરના રોજ, 'મોક્ષગુંડમ વિશ્વેશ્વરાય'ની જન્મજયંતિને એન્જિનિયરિંગના ક્ષેત્રમાં તેમના યોગદાનને યાદ કરવા માટે રાષ્ટ્રીય એન્જિનિયર્સ દિવસ તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.
એન્જિનિયર્સ ડેની શરુઆત ક્યારે થઈઃ એન્જિનિયર્સ ડે સૌપ્રથમ 1968 માં ઉજવવામાં આવ્યો હતો. આ દિવસને ભારતીય ટેકનિકલ શિક્ષણ જગતમાં, ખાસ કરીને એન્જિનિયરોમાં સૌથી મહત્વપૂર્ણ પ્રસંગોમાંથી એક ગણવામાં આવે છે. વિશ્વેશ્વરાયના યોગદાનને ભારત, શ્રીલંકા અને તાન્ઝાનિયામાં પણ 15 સપ્ટેમ્બરે એન્જિનિયર્સ ડે તરીકે યાદ કરવામાં આવે છે.
એમ. વિશ્વેશ્વરાય કોણ હતા?: સર મોક્ષગુંડમ વિશ્વેશ્વરાયનો જન્મ 15 સપ્ટેમ્બર 1861ના રોજ કર્ણાટકના મુડેનાહલ્લી ગામમાં થયો હતો. તેઓ 'સર' એમ.વી. 15 વર્ષની ઉંમરે, તેમણે તેમના પિતાને ગુમાવ્યા, જેઓ સંસ્કૃતના મહાન વિદ્વાન હતા. તેમણે પ્રાથમિક શિક્ષણ ચિક્કાબલ્લાપુરથી પૂર્ણ કર્યું. આ પછી તેઓ ઉચ્ચ શિક્ષણ માટે બેંગ્લોર ગયા.
શિક્ષણ પૂર્ણ કર્યા પછીઃ તેમણે એન્જિનિયરિંગનો અભ્યાસ કરવા પૂણેની સાયન્સ કૉલેજમાં પ્રવેશ લીધો, જ્યાંથી તેમણે 1883માં પરીક્ષામાં પ્રથમ ક્રમ મેળવ્યો. તેમનું શિક્ષણ પૂર્ણ કર્યા પછી, તેમને બોમ્બે સરકાર તરફથી નાસિકમાં સહાયક એન્જિનિયર તરીકે નોકરીની ઓફર મળી. એન્જિનિયર તરીકે તેમણે વિવિધ પ્રોજેક્ટ સફળતાપૂર્વક અમલમાં મૂક્યા. ઈન્સ્ટિટ્યુશન ઓફ એન્જિનિયર્સ ઈન્ડિયા (IEI) અનુસાર, તેમને 'ભારતમાં આર્થિક આયોજનનો પુરોગામી' પણ કહેવામાં આવે છે.
ભારતીય એન્જિનિયરિંગના પિતા: એમ વિશ્વેશ્વરાય 1912 થી 1918 સુધી મૈસુરના દિવાન હતા. હકીકતમાં, તેઓ મૈસુરમાં કૃષ્ણ રાજા સાગર ડેમ પાછળનું મગજ તેમજ હૈદરાબાદ શહેર માટે પૂર સંરક્ષણ પ્રણાલીના મુખ્ય ડિઝાઇનર હતા. મૈસુરના કૃષ્ણ રાજા વાડિયાર IV મહારાજાએ રાજ્યની ગંભીર આર્થિક સ્થિતિ હોવા છતાં દુષ્કાળ દરમિયાન બંધ બાંધ્યો હતો. તેમના માનમાં ડેમનું નામકરણ કરવામાં આવ્યું હતું. એમ વિશ્વેશ્વરાયને બ્લોક સિસ્ટમ, પાણીના પ્રવાહને અવરોધતા સ્વચાલિત દરવાજાની શોધ કરવાનો શ્રેય આપવામાં આવે છે. સર વિશ્વેશ્વરાયે ફ્લડગેટ્સની ડિઝાઇન અને પેટન્ટ કરી હતી, જે સૌપ્રથમ 1903 માં ખડકવાસલા જળાશય, પુણેમાં સ્થાપિત કરવામાં આવી હતી.
'યાદ રાખો, તમારું કામ ફક્ત રેલ્વે ક્રોસિંગને સાફ કરવાનું હોઈ શકે છે, પરંતુ તમારી ફરજ તેને એટલી સ્વચ્છ રાખવાની છે કે વિશ્વમાં કોઈ ક્રોસિંગ આટલું સ્વચ્છ ન હોય.' - મોક્ષગુંડમ વિશ્વેશ્વરાય
પુરસ્કારો અને સિદ્ધિઓ:
- એમ વિશ્વેશ્વરાયને એન્જિનિયરિંગમાં તેમના અસાધારણ યોગદાન બદલ 1955માં ભારત સરકાર દ્વારા 'ભારત રત્ન'થી સન્માનિત કરવામાં આવ્યા હતા.
- કિંગ જ્યોર્જ પંચમ દ્વારા તેમને બ્રિટિશ નાઈટહુડથી પણ સન્માનિત કરવામાં આવ્યા હતા.
- બ્રિટિશ નાઈટહુડ સન્માનને કારણે તેમને 'સર'નું બિરુદ આપવામાં આવ્યું છે.
- ગૂગલે તેમના યોગદાનની ઉજવણી કરવા માટે 2018 માં તેમના જન્મદિવસ પર એક ડૂડલ લોન્ચ કરીને તેમનું સન્માન કર્યું.
એન્જિનિયરોના મન અને કલ્પનામાં આજે પણ જીવંત છેઃ એન્જિનિયર અને શિક્ષક હોવા ઉપરાંત તેઓ ખૂબ જ મહેનતુ હતા. સર એમ. વિશ્વેશ્વરાય બેંગ્લોરમાં 'ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઑફ સાયન્સ બેંગ્લોર'ની ગવર્નિંગ કાઉન્સિલના સભ્ય હતા. બાદમાં, તેઓ ટાટા આયર્ન એન્ડ સ્ટીલ ગવર્નિંગ બોર્ડના સભ્ય બન્યા. આ ઉપરાંત એમ. વિશ્વેશ્વરાયે તેમની કારકિર્દીમાં ઘણા પુસ્તકો પણ લખ્યા છે - ભારતનું પુનર્નિર્માણ, રાષ્ટ્ર નિર્માણ મુખ્ય છે. વર્ષ 1962માં તેમનું અવસાન થયું. પરંતુ તેમનો વારસો અને રાષ્ટ્રનિર્માણની ભાવના આજે પણ એન્જિનિયરોના મન અને કલ્પનામાં જીવંત છે.
આ પણ વાંચોઃ
