ભારત અમેરિકાના સંબંધો માત્ર વેપાર આધારિત નથીઃ ચૌધરી

ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પની ભારત મુલાકાતને અઠવાડિયું જ બાકી રહ્યું છે ત્યારે બંને દેશો તરફથી કેટલીક મહત્ત્વની જાહેરાતો અને આંશિક વેપાર કરાર માટેની તૈયારીઓ ચાલી રહી છે. જોકે બંને દેશો વચ્ચેના સંબંધોમાં વેપારની બાબત કેન્દ્રસ્થાને નથી એમ ગ્લોબલ થિન્ક-ટૅન્ક કાર્નેગી ઇન્ડિયાના ડિરેક્ટર રુદ્ર ચૌધરી માને છે. લેખક અને વ્યૂહાત્મક બાબતોના નિષ્ણાત ચૌધરીનું માનવું છે કે વેપાર સમજૂતિ થાય તેમ લાગતું નથી અને મોદીએ સીધી ટ્રમ્પ સાથે જ વાતચીત કરીને કોઈક રસ્તો કાઢવો પડશે. બંને દેશો વચ્ચેના સંબંધો, ટ્રમ્પની મુલાકાતની આશા અને રશિયા-ઇરાનની બાબતમાં ભારતનું સંતુલન તથા કાશ્મીર, સીએએ, એનઆરસી મુદ્દે અમેરિકાના વલણ અંગે રુદ્ર ચૌધરી સાથે વરિષ્ઠ પત્રકાર સ્મિતા શર્માએ વાતચીત કરી તેના અંશોઃ

‘બંને દેશોના સંબંધોમાં સૌથી અગત્યનું છે સંરક્ષણ ક્ષેત્રે સહકાર; ત્રાસવાદની બાબતમાં પાકિસ્તાન પર અમેરિકાનું દબાણ યથાવત’

સવાલઃ ટ્રમ્પની મુલાકાતની ચર્ચા ચાલી રહી છે ત્યારે તમને કેવી ફળશ્રુતિની અપેક્ષા છે?

અમેરિકાના પ્રમુખ ભારતની મુલાકાતે આવે તે જ મહત્ત્વની ઘટના છે. દિલ્હીમાં બે દિવસ વિતાવશે અને અમદાવાદમાં મોટો જાહેર સમારંભ છે તે સંબંધો માટેની સારી નિશાની છે. અમેરિકા સાથેના સંબંધોમાં સમયાંતરે તાજગી લાવતી રહેવી પડે છે અને ટ્રમ્પની મુલાકાત તે સંદર્ભમાં છે તે સમયોચિત છે.

સવાલઃ ટ્રમ્પ થોડા મહિના પછી બીજી મુદત માટે ચૂંટણી લડવાના છે. છેલ્લા મહિનાઓમાં અમેરિકાના પ્રમુખ ઢીલા પડી જતા હોય છે, તેની જગ્યાએ તમને લાગે છે ટ્રમ્પ મજબૂત બનીને સ્પર્ધામાં ઉતરી રહ્યા છે?

સામાન્ય પ્રકારના અમેરિકાના પ્રમુખો કરતાં તેઓ અલગ છે. ચૂંટણીમાં કેવો જોશ દાખવે છે તેના પરથી મજબૂતી દેખાશે. ઇમ્પિચમેન્ટ પછી તેઓ ભારત આવી રહ્યા છે, જેની ચર્ચા ભારતમાં ઓછી થઈ હતી. સેનેટ તેમને સરળતાથી જતા કરશે એવી અપેક્ષા હતી જ, પરંતુ પ્રમુખે ઇમ્પિચમેન્ટમાંથી પસાર થવું પડ્યું તે જ બહુ મોટી વાત કહેવાય. ઇમ્પિચમેન્ટમાંથી મુક્ત થયા તે પછી જ તરત જ ભારતની મુલાકાતે આવે છે તે પણ રસપ્રદ બાબત છે. તે દર્શાવે છે કે ટ્રમ્પ પોતાની રીતે ભારત સાથેના અને ખાસ કરીને પીએમ નરેન્દ્ર મોદી સાથેના સંબંધોને મહત્ત્વ આપે છે.

સવાલઃ જોકે તેમણે હાર્લે સહિતના મુદ્દે સતત કમેન્ટ્સ કરી છે, જેનાથી દિલ્હી અકળાતું રહ્યું છે. શું ટ્રમ્પનો સ્વભાવ જ એવો છે એમ ગણી, આ બાબતોને મામુલી મુદ્દા ગણી ભારતે અવગણના કરવી જોઈએ?

વેપારની બાબત મામુલી મુદ્દો નથી, તે અગત્યનો છે. આપણે વ્યૂહાત્મક સંબંધોમાં અમુક બાબતો પર વધારે પડતો મૂકવાની કોશિશ ના કરવી જોઈએ. વેપારની બાબતમાં બે બાબતો અગત્યની છે. ટ્રમ્પ સત્તામાં આવ્યા ત્યારે માત્ર અમેરિકાની સિસ્ટમ નહિ, વિશ્વની જેમ ભારતની સિસ્ટમને પણ આઘાત લાગ્યો હતો. વેપારની બાબતમાં તેમણે ચૂંટણીવાયદા આપ્યા હતા, તેમાંથી ઘણા પાળ્યા છે અને તેના કારણે ભારતને પણ અસર થઈ છે. એલ્યુમિનિયમ, સ્ટીલ, GSP (જનરલાઇઝ્ડ સિસ્ટમ ઑફ પ્રેફરન્સીઝ), વગેરે બાબતોમાં ભારતને નુકસાન થયું છે. પરંતુ વ્યાપક સંબંધોમાં વેપારી સંબંધોને વધારે પડતું મહત્ત્વ આપવાની બાબતમાં આપણે સાવધાન રહેવું પડે.

અમેરિકાના પ્રમુખ ભારત આવી રહ્યા છે તે સમજો. 18 મહિનાથી પ્રયાસો ચાલે છે, તે પછીય વેપાર બાબતમાં કોઈ કરાર ના થાય તેવી પણ શક્યતા છે. તેનું કારણ માત્ર ટ્રમ્પ નથી, પણ વાણિજ્ય પ્રતિનિધિ રોબર્ટ લાઇટિઝર છે, જેઓ વેપારની બાબતમાં મક્કમ છે.

સવાલઃ ભારત હવે ઑઈલ અને ગેસથી માંડીને શસ્ત્રો પણ અમેરિકા પાસેથી ખરીદી રહ્યું છે ત્યારે વેપારી ખાધ વધવાની છે. તે ઘટાડવા ભારત પર દબાણ છે ત્યારે વેપારી સંબંધો કેટલા અગત્યના અને તેમાં ઉદ્યોગોને શું વિરોધ છે?

વેપાર કરારમાં લાઇટિઝરની ભૂમિકા અગત્યની છે, કેમ કે તેઓ છેલ્લા 30 વર્ષથી આ બાબતમાં વ્યક્તિગત અભિપ્રાય ધરાવે છે. 1980-90ના દાયકાઓમાં સેમિકન્ડક્ટર્સ પર જકાત નખાઈ હતી અને અત્યારે એલ્યુમિનિયમ, પોલાદ, કૃષિ વગેરે ઘણી બાબતોમાં ખાધ પડતી હોવાનું અમેરિકાને લાગે છે. મને લાગે છે કે ભારત તરફથી સંબંધોની બાબતમાં વ્યાપક દૃષ્ટિકોણ રાખવામાં આવી રહ્યો છે. વેપાર અને વ્યૂહાત્મક સંબંધો, વેપાર અને સંરક્ષણ સંબંધો એવી રીતે અલગ અલગ જુઓ તો સંરક્ષણની બાબતમાં સંબંધો સુધર્યા છે.

સમસ્યા એ છે કે બંને દેશના સંબંધોની વાત કરીએ ત્યારે તેમાં સંરક્ષણ કરાર, ન્યુક્લિયર ડિલ વગેરે મોટી જાહેરાતોની અપેક્ષા હોય છે. તેવું શક્ય હોતું નથી, તેથી આપણે મુલાકાતોમાં પરિણામની અપેક્ષાઓ ઓછી રાખવી જોઈએ. આ મુલાકાત પ્રતીકાત્મક અને વ્યૂહાત્મક સંબંધો માટે વધારે છે. વેપાર અંગે કોઈ કરાર ના થાય તેવી શક્યતા છે, પણ તેનાથી મુલાકાતનું મહત્ત્વ ઘટતું નથી.