આસપાસના વિસ્તારમાંથી મોટી સંખ્યામાં બાળકોને તાત્કાલિક સારવાર માટે કોટાની જે. કે. લોન હોસ્પિટલમાં લાવવામાં આવે છે. આ હોસ્પિટલમાં ડિસેમ્બરમાં એક જ મહિનામાં 100 બાળકોનો મોત થયા તે ચોંકાવનારું છે. ભારે વિવાદ વચ્ચે નેશનલ કમિશન ફૉર પ્રોટેક્શન ઑફ ચાઇલ્ડ રાઇટ્સ (NCPR)ના હોદ્દેદારોએ હોસ્પિટલની મુલાકાત લઈ જાત તપાસ કરી, ત્યારે ખ્યાલ આવ્યો કે સમગ્ર વર્ષ દરમિયાન આ હોસ્પિટલમાં 940 બાળકોના મોત થયા હતા.
રાજ્ય સરકારે અગાઉની સ્થિતિ સાથે સરખામણી કરીને મામલાને ઢાંકી દેવાની કોશિશ કરી. સરકારે બેશરમ બનીને સરખામણી કરી કે ભૂતકાળમાં એક વર્ષમાં 1300થી 1500નાં મોત થતાં હતાં. મુખ્ય પ્રધાન અશોક ગેહલોતે એવું કહ્યું કે આ વખતનો મરણાંક અલગ ટ્રેન્ડ દર્શાવે છે. પણ સવાલ એ છે કે દર વર્ષે હજારો બાળકોનાં મોત થતાં હોય તો સરકારે તેના માટે અત્યાર સુધીમાં શું પગલાં લીધાં? કોઈ નેતા પાસે આનો જવાબ નથી.
NCPR દ્વારા ચકાસણી કરાઈ તે પછી જે. કે. લોન હોસ્પિટલની કેટલીય ચોંકાવનારી બાબતો બહાર આવી હતી. કમિટીને જોવા મળ્યું કે વૉર્મર્સ, નેબ્યૂલાઇઝર્સ અને વેન્ટિલેટર્સ જેવા તાકિદની સારવાર માટેના સાધનોમાંથી 50 ટકા કામ કરતા નહોતા. હોદ્દેદારો એ જોઈને ચોંકી ગયા કે હોસ્પિટલના મેદાનમાં ભૂંડ આંટા મારતા હતા. ઘટનાની તપાસ માટે બેસાડાયેલી આંતરિક સમિતિએ કોઈ બેદરકારી થઈ હોવાનું નકારી કાઢ્યું છે. તેમાં તો એવો પણ દાવો કરાયો કે તબીબી સાધનો બરાબર કામ કરતા હતા. બાળકોનો ભલે ભોગ લેવાય, પણ હોસ્પિટલની બેદરકારી છતી ના થવી જોઈએ, તેમાં જ સમિતિને રસ હોવાનું અહેવાલમાં દેખાઈ આવે છે.
નેશનલ હ્યુમન રાઇડ્સ કમિશન (NHRC) જાતે મામલાની નોંધ લઈને રાજસ્થાન સરકારને નોટીસ પાઠવી હતી. પંચે જણાવ્યું હતું કે જો અખબારી અહેવાલો સાચા હોય તો તે જે. કે. લોન હોસ્પિટલમાં મૂળભૂત માનવાધિકારોનો ભંગ થતો જણાય છે. પ્રતિસાદમાં હોસ્પિટલના સત્તાવાળાઓએ તપાસ સમિતિ બેસાડી દીધી હતી, પણ પંચ મુખ્ય પ્રધાન તરફથી સંતોષકારક ખુલાસો ના મળે ત્યાં સુધી જંપીને બેસવા માગતું નથી.
નજીકના ભૂતકાળમાં બિહારમાં અને ઉત્તર પ્રદેશના ગોરખપુરમાં એન્સેફેલાઇટિસનો ચેપ ફેલાયો ત્યારે પણ ભારતની જાહેર આરોગ્યની સુવિધાની ખરાબ સ્થિતિ ઉઘાડી પડી ગઈ હતી. લોકો જેને મગજનો તાવ એ રીતે ઓળખે છે, તે એક્યુટ એન્સેફેલાઇટિસ સિન્ડ્રોમ બિહારના મુઝફ્ફરનગરથી 18 જિલ્લામાં ફેલાયો હતો. તેમાં હજારો બાળકોનો ભોગ લેવાતો રહ્યો તો પણ સરકાર જાગી નહોતી. તેવી જ સરકારી ઉપેક્ષા રાજસ્થાનમાં જોવા મળી.
બાળકોનો જન્મ સલામતી સાથે આરોગ્ય કેન્દ્રોમાં જ થાય તે માટે વિવિધ પગલાં લેવા માટે આરોગ્ય અને કુટુંબ કલ્યાણ મંત્રાલયે રાજ્ય સરકારોને જણાવેલું છે. ચાર વર્ષ પહેલાં આ માટેની દરખાસ્ત કરાઈ હતી, પણ તે પછીય બાળમૃત્યુના પ્રમાણમાં ફેર પડ્યો નથી.
કોઈ રાજ્ય કે શહેર એવું નથી, જ્યાંની સરકારી હોસ્પિટલની હાલત બીમાર ના પડી હોય. સ્ટાફ, ઇમરજન્સી દવાઓ અને સુવિધાઓની અછતને કારણે બાળકો અને શીશુના જીવનું જોખમ ઊભું થાય છે. કૂપોષણ, કસુવાવડ અને એનેમિયાને કારણે ગરીબ વર્ગ મુશ્કેલીમાં મૂકાતો રહે છે. એક સર્વે અનુસાર બિહાર, ઉત્તર પ્રદેશ, રાજસ્થાન, મધ્ય પ્રદેશ, ઝારખંડ, ચંડિગઢ અને આસામના 115 જિલ્લાઓ દેશના બાળમૃત્યુના 50 ટકા માટે જવાબદાર છે. આ આંકડાં દર્શાવે છે કે આપણે રાષ્ટ્ર તરીકે બાળકોની સુરક્ષા કરવામાં નિષ્ફળ ગયા છીએ.
આરોગ્ય સુવિધાની બાબતમાં ચીન, શ્રીલંકા, નેપાલ, ભૂતાન અને બાંગ્લાદેશ જેવા પડોશી દેશો કરતાંય ભારત થોડું પાછળ છે. નેશનલ હેલ્થ મિશન (NHM) બધા જ નાગરિકોને પ્રાથમિક આરોગ્ય સુવિધા માટે અને બાળમૃત્યુ અને પ્રસૂતા મૃત્યુનો દર ઘટાડવા માટે શરૂ કરાયું હતું. નજીકના ભૂતકાળમાં જ આંધ્ર પ્રદેશ અને તેલંગાણાની હાઈ કોર્ટે એડિશનલ સોલિસિટર જનરલ પાસે NHM દ્વારા ખરેખર કેટલું કામ થયું તેની માહિતી માગી હતી.
હજારો આંગણવાડી કેન્દ્રો છે, ગ્રામીણ આરોગ્ય કેન્દ્રો છે અને સરકારી હોસ્પિટલો છે, પણ એકેય લોકોની સુખાકારીને ધ્યાનમાં રાખીને સરખી રીતે ચાલતા નથી. ઘણા બધા સર્વેમાં જાણવા મળ્યું છે કે ગ્રામીણ વિસ્તારમાં બાળમૃત્યુનું પ્રમાણ વધારે છે. દેશના મેડિકલ અને પેરામેડિકલ સ્ટાફનો સર્વે હાલમાં કરવામાં આવ્યો ત્યારે ખ્યાલ આવ્યો કે તેમાંથી 54 ટકા બહુ ઓછી લાયકાત ધરાવતા હતા. કોટા, ગોરખપુર અને મુઝફ્ફપુરમાં થયેલી કરુણાંતિકામાં સમિતિઓ બનાવી દેવી કે આર્થિક સહાય આપી દેવી, તેનાથી સમસ્યાનો ઉકેલ આવતો નથી.
ખાલી પડેલી જગ્યાઓ ભરવી, પાયાની સુવિધાઓ ઊભી કરવી અને આરોગ્ય કેન્દ્રોની સ્થિતિ સુધારવા માટે ભંડોળ ફાળવવું તેવા ઉપાયોથી સમસ્યાનો ઉકેલ આવી શકે છે. રાજ્યના દરેક આરોગ્ય કેન્દ્રની ત્યાં શું સ્થિતિ થશે તેના માટેની જવાબદારી નક્કી હોવી જોઈએ. સરકારી તંત્રમાં પદ્ધતિસરના સુધારા નહિ થાય, ત્યાં સુધી જાહેર આરોગ્યની આવી કરુણ ઘટનાઓ અટકવાની નથી.
