કચ્છ: સૂકા રણપ્રદેશ તરીકે ઓળખાતા કચ્છ માટે અવારનવાર કહેવાતું હોય છે 'કચ્છડો બારે માસ,' કારણ કે અહીં અનેક ભૌગોલિક અને કુદરતી વિશેષતાઓ આવેલી છે. અહીં માનવીઓ કરતા પણ વધારે પશુધન આવેલું છે. એશિયાના સર્વશ્રેષ્ઠ ઘાસિયા મેદાન એવા બન્ની વિસ્તારની બન્ની નસલની ભેંસોની કિંમત લાખોમાં હોય છે. તેની માંગ ગુજરાતના અનેક જિલ્લાઓમાં તો હોય જ છે સાથે સાથે સમગ્ર દેશમાં પણ હોય છે. આ ઉપત્રણત અહીની અનેક ભેંસોએ રેકોર્ડ પણ સર્જ્યા છે. હાલમાં તાજેતરમાં જ કચ્છના લખપત તાલુકાના સોનલનગરના માલધારીની ઓઢણ નામની ભેંસ 7.11 લાખમાં વેચાઈ હતી.
બન્ની ભેંસ કે જે કુંડી તરીકે પણ ઓળખાય છે: બન્ની ભેંસ કે જેને "કચ્છી" અથવા "કુંડી" તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, આ ભેંસની એક પ્રકારની જાતિ છે. જે મુખ્યત્વે ભારતના ગુજરાત રાજ્યના કચ્છ જિલ્લામાં જોવા મળે છે. ભેંસોની આ જાતિ સામાન્ય રીતે કચ્છમાં જોવા મળતા સ્થાનિક સમુદાય દ્વારા ઉછેરવામાં આવે છે અને સાચવવામાં આવે છે જેને માલધારી કહેવાય છે. એક બન્ની ભેંસ દરરોજ લગભગ 18 થી 20 લિટર દૂધ આપે છે.
કોઈ પણ પરિસ્થિતિમાં ટકી રહે છે બન્ની ભેંસ: બન્ની ભેંસ સામાન્ય જાતિઓની ભેંસોની તુલનામાં અલગ વિશેષતા ધરાવે છે, આ ભેંસ લાંબા સમય સુધી સ્તનપાનનો સમયગાળો, ઉચ્ચ દૂધ ઉત્પાદન ક્ષમતા અને તેને રોગ પ્રતિરોધક પણ ધરાવે છે. તે માલધારીઓ માટે આજીવિકાનું મુખ્ય સાધન પણ બની ગઈ છે. બન્ની ભેંસ પાણીની અછત, વારંવાર દુષ્કાળ, ઓછી ભેજ અને ઊંચા તાપમાન જેવી આત્યંતિક હવામાન પરિસ્થિતિઓમાં ટકી રહેવા માટે સારી રીતે અનુકૂળ છે. બન્ની ભેંસની જાતિ આ કઠોર આબોહવાની પરિસ્થિતિઓમાં બન્ની વિસ્તારમાં ઉગતા કુદરતી રીતે ઉપલબ્ધ ઘાસનું સેવન કરીને પોતાને ટકાવી રાખે છે.
2010માં બન્ની ભેંસને ભારતમાં 11મી ભેંસની જાતિ તરીકે માન્યતા આપવામાં આવી: બન્ની ભેંસની જાતિ પાકિસ્તાનના સિંધ પ્રદેશમાંથી ઉદ્દભવે છે. જેને હવે બન્નીની જમીન તરીકે ઓળખવામાં આવે છે.આ જમીન 500 વર્ષ પહેલાં કચ્છ જિલ્લાના શાસકો દ્વારા પશુધનને ચરવા માટે માલધારી સમુદાયને આપવામાં આવી હતી. ભારતીય જાતિ નોંધણી સમિતિ, ICAR, નવી દિલ્હી દ્વારા વર્ષ 2010 માં બન્ની ભેંસને ભારતમાં 11મી ભેંસની જાતિ તરીકે માન્યતા આપવામાં આવી હતી. તેને વર્ષ 2002 સુધી ભેંસોની અલગ જાતિ ગણવામાં આવતી ન હતી. ગુજરાત કૃષિ યુનિવર્સિટીના પશુધન વૈજ્ઞાનિક કે.પી. સિંહએ તેમના સાથી બી.પી. મિશ્રા અને ભુજની એનજીઓ સહજીવન સાથે મળીને આ ભેંસના પાઇલોટ સંશોધન પ્રોજેક્ટ પર કામ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું.
બન્ની જાતિની ભેંસો બન્ની વિસ્તારમાં જોવા મળે છે જે ગુજરાતના કચ્છ જિલ્લાનો એક ભાગ છે. ભુજ, નખત્રાણા, અંજાર, ભચાઉ, લખપત, રાપર અને ખાવડા તાલુકાઓમાં શુદ્ધ નસ્લના પ્રાણીઓ પ્રચલિત છે જે બન્ની ઘાસના મેદાનના કુલ વિસ્તારને આવરી લે છે જે લગભગ 3847 ચોરસ કિમી છે. ઇન્ડિયન કાઉન્સિલ ઓફ એગ્રીકલ્ચર રિસર્ચના એક સર્વે મુજબ રાજ્યમાં સૌથી વધુ ભેંસો કચ્છમાં છે જે અંદાજિત 1.68 લાખ જેટલી છે. પશુપાલકો દ્વારા આ જાતિની ભેંસને નજીકના રાજ્ય એટલે કે મધ્યપ્રદેશ, મહારાષ્ટ્ર અને રાજસ્થાનમાં પણ લઈ જવામાં આવી છે.
બન્ની ભેંસનો શારીરિક દેખાવ: બન્ની ભેંસનું શરીર મધ્યમથી મોટા કદનું હોય છે. તેઓના શરીરની લંબાઈ 154 સેમી, ચહેરાની લંબાઈ 54 સેમી, તેમની પૂંછડીની લંબાઈ 89 સેમી જેટલી હોય છે. સરેરાશ, નર અને માદા બન્ની ભેંસનું વજન લગભગ 525-562 કિલો અને 475-575 કિલો જેટલું હોય છે. જેમાંના મોટા ભાગના કાન આડા હોય છે અને કાનની લંબાઈ લગભગ 30 સેમી જેટલી હોય છે. બન્ની ભેંસની માદા ભેંસના ગરદનનો વિસ્તાર મધ્યમ અને પાતળો જોવા મળે છે જ્યારે નરમાં તે જાડો અને ભારે હોય છે. તેઓ ઊંડી છાતી અને ગોળાકાર પાંસળીની રચના સાથે લાંબી બેરલ અને પહોળા હાડકાં સાથે મધ્યમ લંબાઈના અંગો ધરાવે છે. વ્યાપક ઉત્પાદન પ્રણાલી હેઠળ ચરાઈને અનુકૂલનની અસરને લીધે, તેમના પગ કાળા, નાના અને નિશ્ચિતપણે જોડાયેલા હોય છે. બન્ની ભેંસોના આંચળ ગોળ અને સારી રીતે વિકસિત હોય છે. ચાર સમાન આંચળ દરેક સાથે જોડાયેલ હોય છે. બન્ની ભેંસોનો રંગ કાળો હોય છે અને તેમાંથી 5 ટકા બ્રાઉન હોય છે. અન્ય અલગ દેખાવમાં તેમના કપાળ, પૂંછડી અને તેમના નીચલા પગ પર સફેદ ધબ્બા હોવાનો સમાવેશ થાય છે. તેમની આંખોનો રંગ કાળો છે અને પૂંછડી સફેદ અને કાળી બંને રંગની હોય છે.
બન્ની પ્રદેશમાં ઉછેરવામાં આવતી ભેંસની વધુ સારી ઉત્પાદન ક્ષમતા: કચ્છના માલધારી સમુદાય દ્વારા બન્ની પ્રદેશમાં ઉછેરવામાં આવતી બન્ની ભેંસ વ્યાપક વ્યવસ્થાપન પ્રણાલી હેઠળ વધુ સારી ઉત્પાદન ક્ષમતા ધરાવે છે. માઇક્રોસેટેલાઇટ માર્કર્સ દ્વારા જાહેર કરવામાં આવ્યા મુજબ તેઓમાં મધ્યમ આનુવંશિક ભિન્નતા જોવા મળે છે. તેમની ઉત્કૃષ્ટ ઉત્પાદન ક્ષમતા અને માંગ સાથે તેમની આનુવંશિક વિવિધતા આનુવંશિક સુધારણા કાર્યક્રમો શરૂ કરવાની આવશ્યકતા માટે મજબૂત બનાવે છે.
માલધારીઓની આજીવિકા પણ ભેંસો પર સંપૂર્ણ રીતે નિર્ભર: બન્ની ભેંસોની જાળવણી મોટે ભાગે માલધારીઓ દ્વારા કરવામાં આવે છે. જેમની આજીવિકા પણ ભેંસો પર સંપૂર્ણ રીતે નિર્ભર છે. માલધારીઓ ભેંસના દૂધ, દૂધની બનાવટો અને પશુઓના વેચાણ માટે ભેંસના ઉછેર પર નિર્ભર છે. દરેક ગામમાં ભેંસોના ટોળાની જાળવણી ગ્રામજનોના જૂથ દ્વારા વિશિષ્ટ પરંપરાગત હેઠળ કરવામાં આવે છે.
ભેંસો તેમની જાતે જ નિત્યક્રમનું પાલન કરે છે: માલધારીઓ દરરોજ સાંજે ભેંસોને ચરવા માટે જંગલોમાં લઈ જાય છે અને ભેંસો જંગલમાં ચરવા માટે રોકાય છે અને વહેલી સવારે માલિકના દરવાજે જાતે પાછી આવી જાય છે. મોટાભાગે માલધારીઓ ભેંસો સાથે જતા નથી અને ભેંસો તેમની જાતે જ નિત્યક્રમનું પાલન કરે છે. પશુઓ માલિકના ઘરની નજીક ગામમાં છૂટક રહે છે અને કોઈ ખાસ આવાસ અને પૂરક ખોરાક આપવામાં આવતો નથી.
બન્ની ભેંસના દૂધમાંથી બને છે મીઠો માવો: બન્ની વિસ્તારમાં બે પ્રકારની ઉત્પાદન પ્રણાલીઓ અસ્તિત્વમાં છે જેમાં નખત્રાણા અને હાજીપીર વિસ્તારમાં માત્ર એક જ વખત દૂધ કાઢવામાં આવે છે અને જેમાં દૂધના માર્કેટિંગ માટેની સુવિધાઓ ખૂબ મર્યાદિત છે. માલધારીઓ એકાગ્રતા દ્વારા ભેંસના દૂધમાંથી બનાવેલ સ્વદેશી દૂધ ઉત્પાદન અને મીઠા માવાનું ઉત્પાદન કરે છે. જે વેચવામાં આવે છે.
મહિલા માલધારીઓ દ્વારા પણ દૂધ દોહન કરવામાં આવે: અંજાર, મુંદરા, ભચાઉ, હોડકા અને ખાવડા (ગ્રેટર બન્ની પ્રદેશ) જેવા વિસ્તારોમાં, જ્યાં તુલનાત્મક રીતે સારી પરિવહન અને માર્કેટિંગ સુવિધાઓ ઉપલબ્ધ છે, ત્યાં દરરોજ બે વાર દૂધ કાઢવામાં આવે છે. ઉપરાંત, દૂધ આપવાના સમયે પ્રાણીઓને પ્રમાણમાં વધુ સારી રીતે સંકેન્દ્રિત ખોરાક આપવામાં આવે છે. બન્ની ભેંસ સ્વભાવે ખૂબ જ નમ્ર હોય છે અને ઘણી વાર મહિલા માલધારીઓ દ્વારા પણ દૂધ દોહન કરવામાં આવે છે.
પશુ બજાર માટે દર વર્ષે યોજાય છે પશુમેળો: વર્ષ 2008માં પશુ સંવર્ધનને ટકાવવા તેમજ માલધારીઓ માટે પશુબજારની યોગ્ય વ્યવસ્થા માટે સ્થાનિક સ્તરે તેમજ રાજ્ય અને દેશસ્તરે પણ વિશષ્ટ વ્યવસ્થા ઊભી થાય તે માટે બન્ની પશુ ઉછેરક માલધારી સંગઠન અસ્તિત્વના આવ્યું હતું. જેના દ્વારા દર વર્ષે હોડકો ગામ ખાતે પશુ મેળાનું આયોજન કરવામાં આવે છે. જેમાં માત્ર કચ્છ જ નહીં, પરંતુ ગુજરાતના અન્ય પ્રાંતમાંથી પણ વેપારીઓ અને માલધારીઓ ભેંસ, કાંકરેજ ગાય, ગીર ગાય, આખા, બળદ, સિંધી ઘોડા, વગેરે પશુઓની લે-વેચ માટે આવે છે. જ્યાં લાખોની કિંમતમાં ભેંસો વેંચાય છે.
ભેંસનું દૂધ આજે 80 રૂપિયે લિટર: ઉલ્લેખનીય છે કે, કચ્છમાં સરહદ ડેરી શરૂ કર્યા બાદ પણ બન્ની ભેંસની નસલની ભેંસોના દૂધનો ભાવમાં વધારો આવ્યો છે. અગાઉ 30થી 40 રૂપિયે લિટર વેચાતું ભેંસનું દૂધ આજે 80 રૂપિયે લિટર વેંચાય રહ્યું છે. આ વિસ્તારના માલધારીઓની અપેક્ષા મુજબ બન્નીની ભેંસને નેશનલ બફેલો તરીકે માન્યતા પણ આપવામાં આવી હતી અને ત્યારથી કચ્છના બન્ની વિસ્તારની ભેંસની કિંમત ખૂબ વધી ગઈ છે. આજે બન્ની ભેંસની કિંમત 1 લાખથી લઈને 10 લાખ સુધીની થઈ ગઈ છે, પરિણામે માલધારીઓનું જીવન ધોરણ પણ ખૂબ ઊંચું આવ્યું છે.
5 લાખથી 10 લાખ સુધીની કિંમતમાં વેંચાય છે ભેંસ: બન્ની ગ્રાસલેન્ડ વિસ્તારના વનવિભાગના નાયબ વન સંરક્ષક બી.એમ. પટેલે માહિતી આપતા જણાવ્યું હતું કે, "બન્ની ભેંસને બ્રિડિંગ એસોસિયેશને 11મી નસલ તરીકે માન્યતા આપી હતી. આ ભેંસ કોઈ પણ પ્રકારના વાતાવરણમાં રહી શકે છે. જેમકે કચ્છમાં ઉનાળા દરમિયાન ખૂબ તાપ હોય છે તો શિયાળા દરમિયાન ઠંડી પણ ખૂબ હોય છે. બન્નીના ઘાસિયા મેદાનોમાં બન્નીની ભેંસ ચરે છે. આ ભેંસ દરરોજના 18 થી 20 લિટર દૂધ આપે છે. બન્ની ભેંસની બજાર પણ ખૂબ વિકસી છે અને લાખોમાં આ ભેંસ વેંચાય છે. દૂધ ઉત્પાદન ક્ષમતા અને ગમે તેવી પરિસ્થતિમાં ટકી રહેવાની ક્ષમતાના કારણે આ ભેંસ લાખોમાં વેંચાય છે. ઓછામાં ઓછાં 1 લાખમાં ભેંસ મળશે તેનાથી નીચી કિંમતમાં બન્નીની ભેંસ નહીં મળે."
બન્ની નસલની ભેંસ દરરોજના 18થી 20 લિટર દૂધ આપે: બન્ની વિસ્તારના સેરવા ગામના માલધારી ગુલામ મુતવાએ જણાવ્યું હતું કે, "દેશના વડાપ્રધાને પણ બન્ની નસલની ભેંસની અવારનવાર વાત કરી છે. અમારી પાસે 50 ભેંસો છે અને આ ભેંસ ઠંડી પણ સહન કરી લે, ગરમી પણ સહન કરી લે અને વરસાદ પણ સહન કરી લે છે. માલધારીઓના બાળકો માટે જમવાનું ના હોય તો ચાલે, પરંતુ અમારી ભેંસોને ચરવા માટે ખડ ના હોય તો ના ચાલે. માલધારીઓ ભૂખ્યા પેટે સૂઈ જશે પરંતુ પોતાના પશુધનને ભૂખ્યા પેટે નહીં મૂકે. કોઈ પણ સંજોગોમાં ભેંસ ઓછું દૂધ નથી આપતી. ભેંસ 20 થી 35 કિલો ઘાસ ખાય છે અને 18 થી 20 લિટર દૂધ આપે છે. બન્નીની ભેંસનું દૂધ બન્નીના લેબલથી વેંચાય તો માલધારીઓને ફાયદો થાય."
ન માત્ર કચ્છ કે ગુજરાત પરંતુ ભારતભરમાં બન્ની નસલની ભેંસની માંગ: યુવા માલધારી ઇમરાન મુતવાએ માહિતી આપતા જણાવ્યું હતું કે, "બન્ની વિસ્તારમાં 40,000 જેટલી માનવવસ્તી છે અને આ વિસ્તારમાં 90,000 જેટલી ભેંસો છે. બન્નીમાં બે નસલની ભેંસો જોવા મળે છે જેમાં બન્ની ભેંસ છે તે એક વિશિષ્ટ નસલ છે. વર્ષ 2008માં બન્ની પશુ ઉછેરક માલધારી સંગઠનની સ્થાપના થઈ ત્યારે બન્ની ભેંસ સિંધી ભેંસના નામે ઓળખાતી હતી. સંગઠન બન્યા બાદ બન્ની ભેંસને રાષ્ટ્રીય માન્યતા આપવામાં આવી છે જે આજે ન માત્ર કચ્છ કે ગુજરાત પરંતુ ભારતમાં પણ સારી નસલની ભેંસ તરીકે ઓળખાય છે. બન્ની ભેંસ કોઈ પણ ઋતુમાં ઓછાં ખોરાકમાં પણ સારું દૂધ આપે છે. આ ભેંસ દરરોજ 15 થી 20 કિલોમીટર ચરિયાણ માટે જાય છે. બન્ની પશુ ઉછેરક માલધારી સંગઠન દ્વારા યોજાતા પશુમેળાના કારણે માલધારીઓને પશુઓની વધુ કિંમત મળતી થઈ છે"
આ પણ વાંચો:
