હૈદરાબાદ : ભારતમાં શસ્ત્રોના ઉત્પાદનમાં વધારો એ ક્રમિક પ્રક્રિયા છે, જે સુરક્ષાની ચિંતા, તકનીકી પ્રગતિ અને ભૌગોલિક રાજકીય ગતિશીલતા સહિતના વિવિધ પરિબળોથી પ્રભાવિત છે. ભારત પાસે શસ્ત્રોના ઉત્પાદનનો લાંબો ઇતિહાસ છે, જે આઝાદી પૂર્વેનો છે, જ્યારે તે તેની સંરક્ષણ જરૂરિયાત માટે આયાત પર ઘણો આધાર રાખતું હતું.
સ્વતંત્રતા પછી સ્વ-નિર્ભરતા અને સ્વદેશીકરણ પર ભારતનું ધ્યાન કેન્દ્ર સરકારની માલિકીની સંસ્થા જેમ કે HAL, BEL, BDL, BEML, શિપ બિલ્ડીંગ ઇન્ડસ્ટ્રીઝ અને ઓર્ડનન્સ ફેક્ટરી બોર્ડ (OFB) હેઠળ અનેક સંરક્ષણ ઉત્પાદન સુવિધાની સ્થાપના તરફ દોરી ગયું. આ સંસ્થાઓને એરક્રાફ્ટ, મિસાઇલ, નાના હથિયારો, આર્ટિલરી અને ઇલેક્ટ્રોનિક યુદ્ધ પ્રણાલી સહિત સંરક્ષણ સાધનોની વિશાળ શ્રેણીના ઉત્પાદનનું કામ સોંપવામાં આવ્યું હતું.
વર્ષોથી ભારતના સંરક્ષણ ઔદ્યોગિક પાયાના આધુનિકીકરણ અને વિસ્તરણ માટે સંયુક્ત પ્રયાસો કરવામાં આવ્યા છે. વિવિધ પડકારોએ ભારતની સ્વ-નિર્ભરતા અને વ્યૂહાત્મક સ્વાયત્તતાને વધારવામાં સ્વદેશી સંરક્ષણ ઉત્પાદન અને ટેકનોલોજી વિકાસના મહત્વ પર પ્રકાશ પાડ્યો હતો. કારગિલ યુદ્ધે ભારતના સંરક્ષણ ઔદ્યોગિક આધારને મજબૂત બનાવવા અને વિદેશી આયાત પર નિર્ભરતા ઘટાડવાના ઉદ્દેશ્યમાં સુધારા અને રોકાણ માટે ઉત્પ્રેરક તરીકે સેવા આપી હતી. "મેક ઇન ઇન્ડિયા" જેવી અનુગામી પહેલો અને જાહેર-ખાનગી ભાગીદારીને પ્રોત્સાહન આપવાના પ્રયાસનો ઉદ્દેશ્ય સ્વદેશી સંરક્ષણ ઉત્પાદન અને નવીનતાને પ્રોત્સાહન આપવાનો છે.
છેલ્લા 10 વર્ષમાં ભારતના સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં નોંધપાત્ર પરિવર્તન આવ્યું છે. વર્ષોથી નીતિ-નિર્માતાઓ ચર્ચા કરી રહ્યા છે કે ભારતમાં મેન્યુફેક્ચરિંગને કેવી રીતે વેગ આપવો અને ભારતને વૈશ્વિક ઉત્પાદન હબ કેવી રીતે બનાવવું. પરંતુ વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીની સરકારે રોકાણને સરળ બનાવવા, નવીનતાને પ્રોત્સાહન આપવા, કૌશલ્ય વિકાસને વધારવા, બૌદ્ધિક સંપદાનું રક્ષણ કરવા અને શ્રેષ્ઠ નિર્માણ કરવા માટે ભારતના મૃત સંરક્ષણ ઉદ્યોગને મજબૂત કરવા 'મેક ઈન ઈન્ડિયા' અને 'આત્મનિર્ભર ભારત' પહેલ હેઠળ ઘણા સુધારા શરૂ કર્યા છે. આમાં ટેકનોલોજી ટ્રાન્સફર, સંયુક્ત સાહસો અને સંરક્ષણ ક્ષેત્રમાં સ્થાનિક ઉત્પાદનને પ્રોત્સાહન આપવાના ઉદ્દેશ્યથી "મેક ઇન ઇન્ડિયા" અભિયાન જેવી પહેલો માટે વિદેશી સંરક્ષણ ઠેકેદારો સાથે સહયોગ સામેલ છે.
વધુમાં ભારતની સંરક્ષણ પ્રાપ્તિ નીતિમાં ફેરફાર કર્યા, જેમ કે સંરક્ષણ પ્રાપ્તિ પ્રક્રિયા (DPP) અને વ્યૂહાત્મક ભાગીદારી મોડલની રજૂઆતનો હેતુ ખાનગી ક્ષેત્રની ભાગીદારીને પ્રોત્સાહિત કરવાનો અને સ્વદેશી ક્ષમતાઓને વધારવાનો છે. ઉદ્યોગને ઉત્પાદન માટે વધુ જવાબદારી લેવા સક્ષમ બનાવવા ઉપરાંત સરકારે R&D માટે પ્રોત્સાહિત કરવાનો પણ પ્રયાસ કર્યો છે, જે ઐતિહાસિક રીતે DRDO દ્વારા પ્રભુત્વ ધરાવતો વિસ્તાર છે. સરકારે DPP/DAP ની 'મેક' માર્ગદર્શિકાને સરળ અને વિસ્તૃત કરી અને બે નવીનતા-લક્ષી યોજનાઓ શરૂ કરી છે - સંરક્ષણ શ્રેષ્ઠતા (iDEX) અને ટેકનોલોજી વિકાસ ફંડ (TDF).
આજે ભારતનું શસ્ત્ર ઉત્પાદન લેન્ડસ્કેપ જાહેર ક્ષેત્રના સાહસો, ખાનગી સંરક્ષણ કંપનીઓ અને વિદેશી કંપનીઓ સાથેના સહયોગના મિશ્રણ દ્વારા વર્ગીકૃત થયેલ છે. મિસાઈલ ટેકનોલોજી, નેવલ શિપ બિલ્ડિંગ અને એરક્રાફ્ટ મેન્યુફેક્ચરિંગ જેવા ક્ષેત્રોમાં દેશે નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે. વધુમાં, સંશોધન અને વિકાસ પર ભાર વધી રહ્યો છે. જેમાં સંરક્ષણ સંશોધન અને વિકાસ સંગઠન (DRDO) જેવી સંસ્થાઓ નવીનતા અને સ્વદેશી તકનીકના વિકાસમાં નિર્ણાયક ભૂમિકા ભજવી રહી છે.
ભારતના શસ્ત્ર ઉત્પાદનનું આવરણ આજે વૈવિધ્યસભર અને વિકસતી ઇકોસિસ્ટમને પ્રતિબિંબિત કરે છે, જેમાં ક્ષમતાઓ અને ભાગીદારીની વિશાળ શ્રેણીનો સમાવેશ થાય છે. અમલદારશાહી અવરોધો, ઈન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર અવરોધો અને ટેકનોલોજી ગાબડાઓ જેવા પડકારો યથાવત છે. ત્યારે ભારતનો સંરક્ષણ ઉદ્યોગ સતત વિકાસ કરી રહ્યો છે અને દેશની સુરક્ષા જરૂરિયાતોને પહોંચી વળવા અનુકૂલનશીલ છે.
ભવિષ્યમાં નવી ટેકનોલોજીના સંદર્ભમાં ટોચના દેશો સાથે સમાનતા હાંસલ કરવી પડકારજનક કાર્ય છે. ત્યારે ભારતની નવીનતા R&Dમાં રોકાણ, વ્યૂહાત્મક ભાગીદારી અને સ્વદેશી વિકાસના પ્રયાસો સમયાંતરે આ લક્ષ્યને સાકાર કરવા માટે મજબૂત પાયો પૂરો પાડે છે. વૈશ્વિક સંરક્ષણ ક્ષેત્રે ભારત અગ્રણી ખેલાડી તરીકે ઉભરી આવવા માટે સતત ધ્યાન, સહયોગ અને દ્રઢતા જરૂરી રહેશે. R&D અને ઉત્પાદન ક્ષમતાને વધારીને ભારતની માતૃભૂમિ સુરક્ષા અને સંરક્ષણ ક્ષેત્રે વૈશ્વિક ઉત્પાદન હબ તરીકે ઉભરી આવવા માટે તૈયાર છે. આ અભ્યાસ સ્થાનિક સંરક્ષણ ઉત્પાદનને વેગ આપવા માટે પ્રોક્યુરમેન્ટ કેટેગરી વધારવાના મહત્વને પણ દર્શાવે છે.
હાલમાં, ભારત 75 થી વધુ દેશોમાં સંરક્ષણ સાધનોની નિકાસ કરે છે, જે વૈશ્વિક સંરક્ષણ બજારમાં તેના વધતા પગલાને દર્શાવે છે. નાણાકીય વર્ષ (FY) 2023-24માં સંરક્ષણ નિકાસ રેકોર્ડ રૂ. 21,083 કરોડને (અંદાજે US$ 2.63 અબજ) સ્પર્શી ગઈ છે, જે છેલ્લા નાણાકીય વર્ષમાં 32.5% ની વૃદ્ધિ દર્શાવે છે, જ્યારે આ આંકડો રૂ. 15,920 કરોડ હતો. તાજેતરના આંકડા દર્શાવે છે કે નાણાકીય વર્ષ 2013-14ની સરખામણીમાં છેલ્લા 10 વર્ષમાં સંરક્ષણ નિકાસમાં 31 ગણો વધારો થયો છે.
બે દાયકાના તુલનાત્મક ડેટા એટલે કે 2004-05 થી 2013-14 અને 2014-15 થી 2023-24 સુધીના સમયગાળાને દર્શાવે છે કે, સંરક્ષણ નિકાસમાં 21 ગણો વધારો થયો છે. 2004-05 થી 2013-14 દરમિયાન કુલ સંરક્ષણ નિકાસ રૂ. 4,312 કરોડ હતી, જે 2014-15 થી 2023-24ના સમયગાળામાં વધીને રૂ. 88,319 કરોડ થઈ ગઈ છે. સંરક્ષણ નિકાસને પ્રોત્સાહન આપવા માટે ભારતીય ઉદ્યોગોને પૂરો પાડવામાં આવેલ એન્ડ-ટુ-એન્ડ ડિજિટલ સોલ્યુશન ઉપરાંત સરકાર દ્વારા લાવવામાં આવેલા નીતિ સુધારા અને ‘ઇઝ ઓફ ડુઇંગ બિઝનેસ’ પહેલને કારણે નોંધપાત્ર વૃદ્ધિ હાંસલ કરવામાં આવી છે. આ વૃદ્ધિ ભારતીય સંરક્ષણ ઉત્પાદન અને તકનીકની વૈશ્વિક સ્વીકાર્યતાનું પ્રતિબિંબ છે.
વૈશ્વિક એરોસ્પેસ અને સંરક્ષણ બજારનું કદ 2022 માં આશરે USD 750 બિલિયનનું હતું. 2023 અને 2030 ની વચ્ચે આશરે 8.2% ના ચક્રવૃદ્ધિ વાર્ષિક વૃદ્ધિ દર (CAGR) સાથે 2030 સુધીમાં લગભગ USD 1,388 બિલિયન થવાનું અનુમાન છે. ભારતના એરોસ્પેસ એન્ડ ડિફેન્સ સેક્ટરમાં FY 24-32માં સંરક્ષણ સાધનો, ટેક્નોલોજી અને સેવાની વધતી જતી માંગ વચ્ચે USD 138 બિલિયનની આકર્ષક ઓર્ડરની તક છે, જે સંરક્ષણ ઉત્પાદન અને ટેક્નોલોજી વિકાસમાં રોકાયેલી કંપનીઓ માટે નોંધપાત્ર સંભાવનાઓ પ્રદાન કરે છે.
એક અહેવાલમાં જણાવાયું છે કે, ભારતનો સંરક્ષણ મૂડી ખર્ચ FY30 સુધીમાં કુલ બજેટના 37 ટકા સુધી પહોંચવાની તૈયારીમાં છે, જે FY25માં અંદાજિત 29 ટકાથી નોંધપાત્ર વધારો દર્શાવે છે. આ FY 24-30ની સરખામણીમાં રૂ. 15.5 ટ્રિલિયનના સંચિત મૂડી ખર્ચને સમકક્ષ છે, જે અગાઉના સમયગાળાની સરખામણીમાં નોંધપાત્ર વૃદ્ધિ દર્શાવે છે. "ભારતની સરકાર સ્વદેશી ઉત્પાદન અને ટેકનોલોજી વિકાસને પ્રોત્સાહન આપવા માટે અનુકૂળ નીતિ સુધારા, પ્રોત્સાહનો અને પહેલો દ્વારા સંરક્ષણ ક્ષેત્રે સક્રિયપણે સમર્થન આપી રહી છે. અમે અપેક્ષા રાખીએ છીએ કે FY 2030 માં સંરક્ષણ મૂડી ખર્ચનો હિસ્સો કુલ સંરક્ષણ બજેટના 37% સુધી વધી જશે.
શસ્ત્રોના સંશોધન અને વિકાસના ક્ષેત્રમાં નવી તકનીકોના સંદર્ભમાં ટોચના દેશો સાથે સમાનતા પ્રાપ્ત કરવી એ એક જટિલ અને બહુપક્ષીય ધ્યેય છે. જેના માટે સતત પ્રયત્નો, રોકાણ અને વ્યૂહાત્મક આયોજનની જરૂર છે. જ્યારે ભારતે તાજેતરના વર્ષોમાં નોંધપાત્ર પ્રગતિ કરી છે, તે હજુ પણ વધુ તકનીકી રીતે અદ્યતન રાષ્ટ્રો સાથે જોડાવા માટે પડકારોનો સામનો કરે છે. જોકે, ઘણા પરિબળો સૂચવે છે કે ભારત આ અંતરને ઘટાડવાની અને છેવટે ભવિષ્યમાં ટોચના દેશો સાથે સમાનતા સુધી પહોંચવાની ક્ષમતા ધરાવે છે.
ભવિષ્યમાં નવી ટેકનોલોજીના સંદર્ભમાં ટોચના દેશો સાથે સમાનતા હાંસલ કરવી પડકારજનક કાર્ય છે. ત્યારે ભારતની નવીનતા R&Dમાં રોકાણ, વ્યૂહાત્મક ભાગીદારી અને સ્વદેશી વિકાસના પ્રયાસો સમયાંતરે આ લક્ષ્યને સાકાર કરવા માટે મજબૂત પાયો પૂરો પાડે છે. વૈશ્વિક સંરક્ષણ ક્ષેત્રે ભારત અગ્રણી ખેલાડી તરીકે ઉભરી આવવા માટે સતત ધ્યાન, સહયોગ અને દ્રઢતા જરૂરી રહેશે.
લેખક : પી. રાધાકૃષ્ણ, BDL ભૂતપૂર્વ ડિરેક્ટર (પ્રોડક્શન)
- પર્યાવરણને અનુકૂળ ટકાઉ ખેતી તરફની સફર - Sustainable agriculture
- મહિલા સશક્તિકરણઃ રિન્યુએબલ એનર્જીના લક્ષ્યાંકને હાંસલ કરવાનું અગત્યનું પરિબળ
