বিশেষ প্ৰতিবেদন, ১৪ আগষ্ট : প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী শ্বেখ হাছিনাই অপ্ৰত্যাশিতভাৱে পদত্যাগ কৰাৰ লগে লগে বাংলাদেশত পোন্ধৰ বছৰীয়া ৰাজনৈতিক স্থিৰতা হঠাতে থৰকবৰক হৈ পৰে । এইক্ষেত্ৰত ইতিহাসৰ এক পুনৰাবৃত্তি দেখা গৈছে । কিয়নো প্ৰায় পাঁচ দশক পূৰ্বে ১৯৭৫ চনৰ ১৫ আগষ্টত বাংলাদেশৰ প্ৰথম ৰাষ্ট্ৰপতি শ্বেখ মুজিবুৰ ৰহমান আৰু তেওঁৰ পৰিয়ালক বাংলাদেশ সেনাৰ নেতৃত্বত সংঘটিত এক অভ্যুত্থানত নিৰ্মমভাৱে হত্যা কৰা হৈছিল ।
ইফালে শ্বেখ হাছিনাৰ শাসন-ক্ষমতা বৰ্তমান সমাপ্ত হোৱাৰ লগে লগে বাংলাদেশে যি হিংসাত্মক সংঘৰ্ষৰ বশৱৰ্তী হৈ ৰাজনৈতিক সংকটৰ সন্মুখীন হৈছে, এইক্ষেত্ৰত দেশখন দক্ষিণ এছিয়াৰ আনকেইখনমান ৰাষ্ট্ৰৰ সৈতে একে শাৰীত থিয় হৈছে । ১৯৭১ চনৰ মুক্তিযুদ্ধত অংশগ্ৰহণকাৰীসকলৰ বংশধৰসকলৰ বাবে ৩০% চৰকাৰী চাকৰি সংৰক্ষণ কৰা নীতিৰ বিৰোধিতা কৰা শিক্ষাৰ্থীসকলৰ নেতৃত্বত দেশজুৰি হোৱা ব্যাপক প্ৰতিবাদক আৱামী লীগ নেতৃত্বাধীন চৰকাৰৰ পতনৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ কাৰক হিচাপে পৰিলক্ষিত হৈছে ।
ইয়াৰ উপৰি বাহ্যিক প্ৰভাৱ যেনে আমেৰিকা আৰু চীনৰ মাজত ভূ-ৰাজনৈতিক প্ৰতিযোগিতা আৰু মৌলবাদী উপাদানৰ প্ৰতি পাকিস্তানৰ মৌন সমৰ্থনে পৰিস্থিতি অধিক জটিল কৰি তুলিছে । যদিও ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ প্ৰতিবাদ এক তাৎক্ষণিক অনুঘটক আছিল আৰু বাহ্যিক কাৰকসকলে অধিক সূক্ষ্ম ভূমিকা পালন কৰিছিল, কিন্তু দুটা দীৰ্ঘদিনীয়া বিষয়- সীমিত গণতন্ত্ৰ আৰু ইছলামিক শক্তিৰ পুনৰুত্থানে বাংলাদেশৰ ৰাজনৈতিক দৃশ্যপট যথেষ্ট পৰিমাণে শোচনীয় কৰি দিছে আৰু এই বিষয়কেইটা নিবিড়ভাৱে পৰীক্ষা কৰাৰ যোগ্য ।
বাংলাদেশৰ যি গণতান্ত্ৰিক অভিজ্ঞতা সেয়া প্ৰত্যাহ্বান আৰু সীমিত সফলতাৰে পৰিপূৰ্ণ । ৰাষ্ট্ৰৰ আধাৰশিলা স্বৰূপ মতাদৰ্শ যেনে জাতীয়তাবাদ, গণতন্ত্ৰ, সমাজবাদ আৰু ধৰ্মনিৰপেক্ষতা নিৰন্তৰ বাধাৰ সন্মুখীন হৈছে । বাংলাদেশত গণতন্ত্ৰৰ সীমিত সফলতাৰ বাবে দুটা আন্তঃসংযোগযুক্ত কাৰকক দায়ী কৰিব পাৰি ।
| লগতে পঢ়ক :ভাৰতত আশ্ৰয় হাছিনাৰ: নতুন দিল্লী-ঢাকাৰ সম্পৰ্কত পৰিব নেকি প্ৰভাৱ ? - India Bangladesh relation |
প্ৰথমতে, ৰাজনৈতিক শাসনসমূহে বিশেষকৈ আৱামী লীগৰ নেতৃত্বত, গণতান্ত্ৰিক নীতিসমূহ সম্পূৰ্ণৰূপে গ্ৰহণ কৰিবলৈ অনিচ্ছুক হৈ আহিছে । ১৯৭৫ চনত শ্বেখ মুজিবুৰ ৰহমানৰ হত্যা আৰু ২০২৪ চনত শ্বেখ হাছিনাক ক্ষমতাচ্যুত কৰাৰ লগতে নিৰ্বাচিত চৰকাৰৰ স্বৈৰাচাৰী প্ৰৱণতাৰ ফলত এক ভঙ্গুৰ ৰাজনৈতিক পৰিৱেশৰ সৃষ্টি হৈছে । বাংলাদেশৰ স্বাধীনতাৰ প্ৰাৰম্ভিক বছৰবোৰত শ্বেখ মুজিবুৰ ৰহমানৰ শাসন আৰু শ্বেখ হাছিনাৰ পোন্ধৰ বছৰীয়া শাসনৰ মাজত এক আকৰ্ষণীয় সমান্তৰালতাই বিৰোধীবিহীনতা, ব্যাপক দুৰ্নীতি আৰু স্বৈৰাচাৰী সিদ্ধান্ত গ্ৰহণক চিহ্নিত কৰিছে আৰু এই শাসনসমূহে সন্মুখীন হোৱা বৈধতাৰ সংকটত গুৰুত্বপূৰ্ণ অৰিহণা যোগাইছে ।
২০০৯ চনৰ জানুৱাৰীৰ পৰা ২০২৪ চনৰ আগষ্টলৈকে শ্বেখ হাছিনাৰ দ্বিতীয়টো কাৰ্যকাল বাংলাদেশৰ ৰাজনৈতিক ইতিহাসত বিশেষভাৱে গুৰুত্বপূৰ্ণ । বহু বছৰৰ অনিশ্চয়তা আৰু সামৰিক সমৰ্থিত তত্ত্বাৱধায়ক চৰকাৰৰ পিচত, শ্বেখ হাছিনাৰ নেতৃত্বত মহাজোঁটে ২০০৮ চনৰ ডিচেম্বৰৰ নিৰ্বাচনত বিপুল বিজয় সাব্যস্ত কৰে আৰু ২০০৯ চনত ক্ষমতা দখল কৰে ।
২০০৮ চনত আৱামী লীগে লাভ কৰা অভূতপূৰ্ব জনাদেশে বাংলাদেশী জনসাধাৰণৰ আশা আৰু আকাংক্ষাক প্ৰতিফলিত কৰিছিল । যদিও চৰকাৰে দৰিদ্ৰতা দূৰ কৰা, নিযুক্তি সৃষ্টি কৰা আৰু স্থিৰতা নিশ্চিত কৰাৰ ক্ষেত্ৰত অগ্ৰগতি লাভ কৰিছিল, ই এক সামগ্ৰিক আৰু অংশগ্ৰহণমূলক ৰাজনৈতিক ব্যৱস্থা গঢ়ি তোলাৰ বাবে যথেষ্ট নাছিল । ২০১৪, ২০১৮ আৰু ২০২৪ চনত পৰৱৰ্তী সাধাৰণ নিৰ্বাচন বিৰোধীয়ে বৰ্জন কৰাৰ পৰিপ্ৰেক্ষেত্ৰত এইটো স্পষ্ট হৈছিল ।
সমালোচকসকলে যুক্তি দিছিল যে বাংলাদেশত গণতন্ত্ৰ নিঃশেষ হৈ আহিছে, নিৰ্বাচনী প্ৰক্ৰিয়াবোৰ হিংসা আৰু প্ৰৱঞ্চনাৰ দ্বাৰা ক্ষতিগ্ৰস্ত হৈছে । তদুপৰি, প্ৰতিনিধিত্ব, অধিকাৰ আৰু আইনৰ শাসনৰ দৰে গণতান্ত্ৰিক মূল্যবোধ বজাই ৰখাৰ ক্ষেত্ৰত চৰকাৰৰ প্ৰদৰ্শন হ্ৰাস হোৱাৰ লগে লগে অৰ্থনৈতিক বিকাশত শ্বেখ হাছিনাৰ অৱদানৰ বিষয়ে ৰাইজৰ ধাৰণা হ্ৰাস হ'বলৈ ধৰিলে ।
| লগতে পঢ়ক :হাছিনাৰ অভিযোগ আৰু ছেইণ্ট মাৰ্টিন দ্বীপৰ ভূ-কৌশলগত গুৰুত্ব - Importance of St Martin Island |
যিকোনো গণতন্ত্ৰত সুৰক্ষা কৱচ হিচাপে কাম কৰা এক শক্তিশালী, বৈধ আৰু গণতান্ত্ৰিক বিৰোধীৰ অনুপস্থিতিত আৱামী লীগ চৰকাৰে বিৰোধী, ইছলামবাদী, নাগৰিক সমাজ সংগঠন আৰু সাধাৰণ নাগৰিকৰ সমৰ্থনত ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলৰ সংগঠিত হিংসাত্মক প্ৰতিবাদৰ মাজত ক্ষমতাৰ ওপৰত নিজৰ দখল বজাই ৰাখিবলৈ সংগ্ৰাম কৰিবলগা হৈছিল ।
বাংলাদেশত পুনৰাবৃত্তি হোৱা ৰাজনৈতিক অস্থিৰতাৰ বাবেই ইছলামিক শক্তিৰ নিৰন্তৰ পুনৰুত্থানকো দায়ী কৰিব পাৰি । এক স্বাধীন ৰাষ্ট্ৰ হিচাপে বাংলাদেশ গঠনে ভাৰতৰ বিভাজন আৰু 'ৰাজনৈতিক ইছলাম'ৰ উত্থানৰ বাবে সৃষ্টি কৰা 'দুই ৰাষ্ট্ৰৰ তত্ত্ব'ক বদনাম কৰিছে বুলি বিশ্বাস কৰাৰ বিপৰীতে, বাংলাদেশত ইছলামবাদৰ পুনৰুত্থানে এই ধাৰণাবোৰ পুনৰ নিশ্চিত কৰিছে ।
বাংলাদেশৰ বিভিন্ন ইছলামিক গোট- পিউৰিটান, ৰহস্যবাদী, সন্ত্ৰাসবাদী সংস্কাৰবাদী আৰু এংলো-মহম্মদীয়সকলে তেওঁলোকৰ মাজত পাৰ্থক্য থকা সত্ত্বেও দেশখনত গণতান্ত্ৰিক শাসনৰ এক উমৈহতীয়া বিৰোধিতা কৰে । ঔপনিৱেশিক যুগত হিন্দু জমিদাৰ, মধ্যবিত্ত আৰু ব্যৱসায়ীসকলৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিৰোধ হিচাপে আৰম্ভ হোৱা ইছলামবাদী আন্দোলন এতিয়া পাকিস্তানপন্থী আৰু ভাৰতবিৰোধী ব্যাখ্যাবোৰক কেন্দ্ৰ কৰি ঘূৰি আছে, যিয়ে নাৰীমুক্তি আৰু পশ্চিমীয়া আচৰণ বিধিৰ বিৰোধিতা কৰে ।
ৰাজনৈতিক ইছলামৰ আদৰ্শসমূহক এসময়ত বাংলাদেশ সৃষ্টিৰ বাবে ব্যয় কৰা শক্তি বুলি ভবা হৈছিল । কিয়নো ই এক স্থিৰ গণতন্ত্ৰ স্থাপনক প্ৰত্যাহ্বান জনাই আহিছে । লক্ষণীয়ভাৱে, ৰাজনৈতিক ইছলাম কেৱল বাংলাদেশৰ সৰ্ববৃহৎ ইছলামবাদী গোট জামাত-ই-ইছলামীতে (জে ই আই) সীমাবদ্ধ নহয় ।
শ্বেখ হাছিনাৰ চৰকাৰে গ্ৰহণ কৰা পদক্ষেপসমূহে বিশেষকৈ যুদ্ধ অপৰাধীৰ বিচাৰ আৰু সন্ত্ৰাসবাদীৰ বিৰুদ্ধে অভিযান যেনে জামাত-ই-ইছলামীৰ দৰে ইছলামবাদী গোটসমূহক পৰৱৰ্তী সময়ত নিষিদ্ধ কৰা আৰু এই বাহিনীবোৰক অস্থায়ীভাৱে নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছিল । অৱশ্যে জে ই আইৰ গভীৰ সামাজিক ভিত্তিয়ে, আনকি ইয়াৰ বহু নেতাক যুদ্ধ অপৰাধৰ বিচাৰৰ জৰিয়তে মৃত্যুদণ্ড দিয়া সত্ত্বেও ইয়াক পুনৰ একত্ৰিত কৰিবলৈ অনুমতি দিয়ে ।
মুখ্য বিৰোধী দল বাংলাদেশ নেচনেলিষ্ট পাৰ্টীৰ (বি এন পি) সমৰ্থিত ইছলামবাদী শক্তি, বিশেষকৈ জে ই আইৰ পুনৰুত্থানে আৱামী লীগ চৰকাৰৰ বাবে গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰত্যাহ্বান অব্যাহত ৰাখিছে । বিগত পোন্ধৰ বছৰত বাংলাদেশৰ ইছলামবাদী গোটবোৰে আৱামী লীগক বৈধতাহীন আৰু অস্থিৰ কৰিবলৈ বাৰে বাৰে প্ৰতিবাদত ইন্ধন যোগাই আহিছে ।
২০০৯ চনৰ পিলখানা বিদ্ৰোহ, ব্লাচফেমি আইনৰ দাবীত হেফাজত-ই-ইছলাম প্ৰতিবাদ, ২০১৬ চনত আই এছ আই এছে দাবী কৰা সন্ত্ৰাসবাদী আক্ৰমণ, ৰোহিংগীয়াসকলৰ সৈতে একত্ৰিত হৈ ব্যাপক প্ৰতিবাদ আৰু ২০২৪ চনৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ প্ৰতিবাদৰ দৰে ঘটনাত জে ই আই আৰু অন্যান্য ইছলামবাদী গোট জড়িত হোৱা কথাটো উপেক্ষা কৰিব নোৱাৰি ।
মুখ্যত আৱামী লীগ চৰকাৰৰ বিৰুদ্ধে নিৰ্দেশিত এই প্ৰতিবাদবোৰ অৱশ্যেই ইছলামপন্থী, গণতান্ত্ৰিক-বিৰোধী আৰু ভাৰত-বিৰোধী । চৰকাৰৰ তীব্ৰ অভিযান সত্ত্বেও ইছলামবাদী শক্তিবোৰ পুনৰ গোট খাই আছে । আনহাতে, শ্বেখ হাছিনা শাসনে ইছলামিক ভাবনাক সন্তুষ্ট কৰাৰ প্ৰচেষ্টা নিশ্চিতভাৱে ইছলামবাদীসকলৰ হাতলৈ গুচি গৈছে ।
স্বাধীনতাৰ পিচৰে পৰা বাংলাদেশে ৰাষ্ট্ৰখনৰ বাবে এক সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ উপযুক্ত শাসনৰ ৰূপৰ ওপৰত এক সহমত সৃষ্টি কৰিবলৈ সংগ্ৰাম কৰি আহিছে । ইছলামবাদৰ ধাৰণাবোৰ প্ৰায়ে গণতন্ত্ৰ, জাতীয়তাবাদ, ধৰ্মনিৰপেক্ষতা আৰু সমাজবাদৰ নীতিৰ সৈতে পোনপটীয়াকৈ সংঘাতপূৰ্ণ । যদিও ইছলামবাদীসকলৰ ৰাজনৈতিক ইছলাম প্ৰতিষ্ঠাৰ লক্ষ্য অবাস্তৱ হৈ আছে, তেওঁলোকৰ প্ৰচেষ্টাই বাংলাদেশৰ গণতান্ত্ৰিক প্ৰক্ৰিয়াত গুৰুত্বপূৰ্ণ বাধা প্ৰদান কৰিছে ।
দেশত গণতন্ত্ৰৰ সীমিত প্ৰগতিৰ দায়িত্ব নিৰ্বাচিত চৰকাৰ, বিশেষকৈ আৱামী লীগৰ ওপৰত । ফলস্বৰূপে বাংলাদেশত চলি থকা ৰাজনৈতিক সংকটে ইছলামবাদী শক্তিৰ দ্বাৰা গণতন্ত্ৰক প্ৰত্যাখ্যান আৰু ক্ষমতাত থকাসকলৰ দ্বাৰা গণতান্ত্ৰিক নীতিৰ ক্ষয়ৰ ফলত উদ্ভৱ হৈছে ।
(ঘোষণা : এই নিবন্ধত প্ৰকাশ কৰা মতামতবোৰ লেখকৰ সম্পূৰ্ণ নিজস্ব । ইয়াত প্ৰকাশ কৰা তথ্য আৰু মতামতে ইটিভি ভাৰতৰ মতামত প্ৰতিফলিত নকৰে)
