अमरावती Coffee Production in Melghat :विदर्भातील थंड हवेचं ठिकाण म्हणून प्रसिद्ध असणाऱ्या अमरावती जिल्ह्यातील मेळघाटात चिखलदरा या ठिकाणी 1820 मध्ये इंग्रजांनी कॉफी लागवडीचा पहिला प्रयोग केला. हा प्रयोग 1860 मध्ये पूर्णतः यशस्वी झाला आणि आज संपूर्ण महाराष्ट्रात कॉफी उत्पादनाचं चिखलदरा हे एकमेव केंद्र म्हणून ओळखलं जातं. महाराष्ट्रातील चिखलदराप्रमाणे मध्यप्रदेशात येणाऱ्या 'कुकरू' या ठिकाणी देखील 1944 पासून कॉफीची बाग बहरलीय. परतवाडा आणि चिखलदरा या दोन्ही शहरापासून अवघ्या 45 किलोमीटर अंतरावर चिखलदरा तालुक्यानं वेढलेलं मात्र मध्य प्रदेशात येणारं कुकरू हे देखील थंड हवेचं ठिकाण म्हणून प्रसिद्ध आहे. एकूणच मेळघाटातील कॉफीचा इतिहास आणि आजच्या परिस्थिती संदर्भात 'ईटीव्ही भारत'चा हा स्पेशल रिपोर्ट.
मेळघाटात बहरली कॉफी :मेळघाटातील चिखलदरा हे समुद्रसपाटीपासून 3 हजार 664 फूट उंचीवर आहे. सर्वात आधी 1820 मध्ये इथं कॉफी लागवडीचा प्रयोग केला. मात्र, खऱ्या अर्थानं 1860 मध्ये मुल्हेरन कॉटेज या इंग्रज अधिकाऱ्यानं आपल्या बंगल्याच्या परिसरात कॉफी लागवडीद्वारे हा प्रयोग यशस्वी केला. मुल्हेरन कॉटेज यांनी केरळमधून कॉफीची रोपं आणली. 1860 ते 1861 अशी वर्षभर या कॉफीच्या झाडांची त्यांनी निगा राखली. त्यांचा हा प्रयोग यशस्वी झाला आणि चिखलदराच्या मातीत कॉफी रुजू शकते हे सिद्ध झालं. त्यानंतर 1997 ते 98 दरम्यान रोमन कॅथोलिक मिशनरीची सुरुवात चिखलदरा लगत सुरू झाली. यावेळी त्या ठिकाणी असणारे फादर भेवनेट यांनी आजच्या मरियमपूर या गावालगत सर्वात आधी कॉफी लागवडीच्या माध्यमातून या परिसरातील आदिवासी बांधवांसाठी रोजगार निर्मिती केली. मरियमपूर परिसरात एकूण शंभर एकरात कॉफीची लागवड करण्यात आली. या परिसरात कॉफीचे उत्पादन चांगल्या प्रकारे येऊ लागल्यावर कॉफी उत्पादनासाठी शेतजमीन क्षेत्र वाढायला लागलं. इंग्रजांच्या काळात चिखलदरा येथील कॉफी तत्कालीन मद्रास येथील पोलसन कंपनीकडं पाठवली जायची. 1965 पर्यंत चिखलदरा इथून कॉफीचे ट्रक देशाच्या विविध भागात जायचे. आज पुन्हा एकदा कॉफी उत्पादन आणि प्रक्रिया क्षेत्रात चिखलदरा येथील आदिवासी बांधव मोठी झेप घेण्याचा प्रयत्न करताय.
कुकरू येथील कॉफीचं वैशिष्ट्य : भारत स्वतंत्र होण्यापूर्वी इंग्रजांकडून मेळघाटातील चिखलदरा येथे कॉफी उत्पादन वाढलं आणि देशभरात चिखलदराची कॉफी पोहोचायला लागली असतानाच 1944 मध्ये फ्लोरेन्स हॅन्ड्रीक्स या इंग्रज महिलेनं कुकरू या थंड हवेच्या ठिकाणी कॉफीची बाग फुलवली. चिखलदरा ते चुरणी या महाराष्ट्रातील गावांना जोडणाऱ्या मार्गावर मध्यप्रदेश राज्यातील कुकरू आणि खांबला ही गावं आहेत. चिखलदराप्रमाणेच कुकरूचं वातावरण देखील कॉफीसाठी योग्य आहे. यामुळंच या ठिकाणी एकूण 44 हेक्टर क्षेत्रात फ्लोरेन्स हॅन्ड्रीक्स यांनी लावलेली कॉफीची बाग आज देखील मध्य प्रदेशातील बैतुल जिल्ह्यात भैसदेही तालुक्यात वनविभागाच्या वतीनं जोपासली जात आहे.