पारदर्शकता हेच भ्रष्टाचार रोखण्याचं उत्तम साधन, भारतीय माहिती अधिकार कायद्याचं गमक - RTI THE BEST DISINFECTANT

भारतामध्ये आरटीआय कायद्यानं क्रांती केली. त्यामुळे अनेक घोटाळे बाहेर आले. तसंच सरकारी यंत्रणेवर जरब निर्माण झाली आहे. यासंदर्भात ऋत्विका शर्मा यांचा माहितीपूर्ण लेख.

हैदराबादRTI THE BEST DISINFECTANT - नागरिकांमध्ये असणारी त्यांच्या सरकारांना जबाबदार धरण्याची क्षमता हे समृद्ध लोकशाहीचं लक्षण आहे. मुक्त आणि निष्पक्ष निवडणुका ही तर सरकारवर नियंत्रण ठेवण्याची लोकशाहीतील सर्वात महत्वाची गोष्ट. निवडणुकीच्या दरम्यानच्या काळात, विविध माध्यमांद्वारे जबाबदारी निश्चित केली जाते. त्यापैकी एक म्हणजे नागरिकांच्या माहितीच्या अधिकाराचा वापर. माहितीचा अधिकार कायदा ('आरटीआय कायदा') 2005 मध्ये लागू करण्यात आला. याच्या अंमलबजावणीचा अनुभव संमिश्र आहे. या कायद्यातून खूप मोठ्या गोष्टी जगासमोर आल्या. त्याचवेळी गेल्या काही वर्षांत त्यातील गांभीर्यही काही प्रमाणात कमी झालं आहे.

माहिती अधिकार कायदा कसा तयार होत गेला (ईटीव्ही भारत ग्राफिक्स)

माहिती अधिकार चळवळीची सुरुवात - माहिती स्वातंत्र्याच्या चळवळीचा इतिहास कायदा लागू होण्याच्या काही वर्षे अगोदरचा आहे. या चळवळीतील सर्वात पहिलं पाऊल 1994 मध्ये राजस्थानमध्ये सुरू झालेल्या मजदूर किसान शक्ती संघटनेनं ('MKSS') उचललं होतं. प्रमुख सामाजिक कार्यकर्त्या अरुणा रॉय यांच्या नेतृत्वाखालील MKSS ही शेतकरी आणि कामगारांची चळवळ होती. ज्यातून खेड्यापाड्यात सोशल ऑडिटची मागणी केली. त्यातून प्रशासनाच्या खालच्या स्तरावरील भ्रष्टाचाराची उदाहरणे उघड केली. माहितीच्या अधिकारासाठी लढण्यासाठी संघटनेनं चतुराईनं जन सुनावणीचं तंत्र वापरलं.

MKSS ने पेरलेल्या बीजांनी अखेरीस 1996 मध्ये लोकांच्या माहितीच्या अधिकारासाठी राष्ट्रीय मोहिमेला (‘NCPRI’) जन्म दिला. या मोहिमेने MKSS साठी एक समर्थन गट म्हणून काम केलं आणि राष्ट्रीय स्तरावर माहितीच्या अधिकाराची मागणी केली. प्रख्यात माध्यमकर्मी, सनदी अधिकारी वकील तसंच न्यायपालिकेतील सदस्य यांच्या नेतृत्वाखालील गटानं भारत सरकारला माहिती अधिकार विधेयकाचा मसुदा पाठवला. न्यायमूर्ती पी. बी. सावंत, सर्वोच्च न्यायालयाचे माजी न्यायाधीश आणि प्रेस कौन्सिल ऑफ इंडियाचे तत्कालीन अध्यक्ष यांनी या विधेयकाचा मसुदा तयार करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली. ज्याला “द प्रेस कौन्सिल – नॅशनल इन्स्टिट्यूट ऑफ रूरल डेव्हलपमेंट फ्रीडम ऑफ इन्फॉर्मेशन ऍक्ट, 1997” असे नाव देण्यात आलं.

RTI कायदा, 2005 पर्यंतचे मार्गक्रमण - माहितीच्या अधिकारावर केंद्रीय कायदा संमत होण्याच्या धावपळीत, अनेक राज्यांनी असे कायदे करण्यात पुढाकार घेतला. तामिळनाडू हे 1997 मध्ये माहितीच्या अधिकारावर कायदा करणारं पहिलं भारतीय राज्य होतं. फक्त 7 कलमांचा एक छोटा कायदा, तामिळनाडू माहिती अधिकार कायदा, 1997 ने काही माहिती, जसे की संरक्षण, आंतरराष्ट्रीय संबंध, मंत्री आणि राज्यपाल यांच्यातील गोपनीय संबंधित माहिती उघड करण्यास सूट दिली.

गोव्यानं 1997 मध्ये माहितीच्या अधिकारावर कायदा लागू केला, तर मध्य प्रदेश राज्य सरकारनं या अधिकाराच्या अंमलबजावणीसाठी अनेक सरकारी विभागांना आदेश जारी केले. सर्वोच्च न्यायालयानंही विशेषत: मतदारांच्या हक्कांच्या संदर्भात पुरोगामी निर्णय दिले. असोसिएशन फॉर डेमोक्रॅटिक रिफॉर्म्सने उमेदवारांनी त्यांचे गुन्हेगारी रेकॉर्ड, मालमत्ता, दायित्व आणि शैक्षणिक पात्रता उघड करणे अनिवार्य करून निवडणूक प्रक्रियेत पारदर्शकता आणण्यासाठी दिल्ली उच्च न्यायालयात याचिका दाखल केली होती.

हे प्रकरण अखेरीस सर्वोच्च न्यायालयात पोहोचलं आणि परिणामी युनियन ऑफ इंडिया विरुद्ध असोसिएशन फॉर डेमोक्रॅटिक रिफॉर्म्स (2002) 5 SCC 294] च्या ऐतिहासिक निर्णयावर त्याचा परिणाम झाला. उमेदवारांबद्दल जाणून घेण्याचा मतदारांचा हक्क हा संविधानाच्या कलम 19(1)(अ) अंतर्गत अभिव्यक्ती आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या मूलभूत अधिकाराचा अविभाज्य भाग आहे, असं सर्वोच्च न्यायालयानं म्हटलं आहे. न्यायालयानं पुष्टी केली की निवडणूक आयोगाला मुक्त आणि निष्पक्ष निवडणुका करण्यासाठी निर्देश जारी करण्याचा अधिकार आहे. यामध्ये उमेदवारांनी त्यांचे गुन्हेगारी रेकॉर्ड, मालमत्ता, दायित्वे आणि शैक्षणिक पात्रता उघड करणे आवश्यक आहे.

पुढे 2000 साली संसदेत माहिती स्वातंत्र्य विधेयक सादर करण्यात आलं. एनसीपीआरआय आणि पीसीआयने तयार केलेल्या मसुद्याची ही एक लक्षणीय आवृत्ती होती. यामुळे NCPRI ला या मसुद्यात दुरुस्त्याकरण्यास भाग पाडले, अखेरीस राष्ट्रीय सल्लागार परिषद रद्द केली. यूपीए सरकारने 23 डिसेंबर 2004 रोजी माहितीचा अधिकार विधेयक संसदेत मांडलं. या मसुद्यावरही टीका झाली. संसदेत मांडलेली आवृत्ती केवळ केंद्र सरकारला लागू होती. NCPRI आणि इतर चळवळींच्या हस्तक्षेपानंतर, हा कायदा राज्य सरकारे आणि इतर सरकारी प्राधिकरणांना देखील लागू करण्यात आला आणि शेवटी 12 ऑक्टोबर 2005 पासून कायदा म्हणून लागू झाला.

वारंवार, सर्वोच्च न्यायालयानं संविधानाच्या कलम 19 चा वापर केला आहे, जे भाषण आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याच्या अधिकाराची हमी देते. यातून नागरिकांना जाणून घेण्याचा अधिकार आहे हे निश्चित होतं. RTI कायदा, 2005 या अधिकाराला व्यावहारिक परिमाण देतो. यातून सार्वजनिक प्राधिकरणांच्या नियंत्रणाखाली असलेल्या माहितीवर नागरिक ती जाणून घेण्यासाठी दावा करु शकतात. कायदा या दोन्ही संज्ञा - "माहिती" आणि "सार्वजनिक प्राधिकरण" - स्थूलपणे परिभाषित करतो. रेकॉर्ड, दस्तऐवज, मेमो, ई-मेल, मते, सल्ला, प्रेस रिलीझ, परिपत्रके, ऑर्डर, लॉगबुक, करार, अहवाल, कागदपत्रे आणि कोणत्याही इलेक्ट्रॉनिक स्वरूपात ठेवलेली डेटा सामग्री यासह कोणत्याही स्वरूपात कोणतीही सामग्री समाविष्ट करण्यासाठी माहितीची व्याख्या केली जाते. यामध्ये सार्वजनिक प्राधिकरणाला कायदेशीररित्या प्रवेश करण्याची परवानगी असलेल्या कोणत्याही खासगी संस्थेशी संबंधित माहिती देखील समाविष्ट आहे. सार्वजनिक प्राधिकरण म्हणजे कोणतेही प्राधिकरण/संस्था/संस्था जी राज्यघटनेनुसार किंवा कायद्याने किंवा कार्यकारी अधिसूचनेद्वारे स्थापन केली जाते. या शब्दामध्ये कोणतीही संस्था किंवा गैर-सरकारी संस्था देखील समाविष्ट आहे. म्हणजे अशी संस्था जिला सरकारद्वारे (प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्ष निधीद्वारे) मोठ्या प्रमाणावर वित्तपुरवठा केला जातो.

आरटीआय कायद्याच्या तरतुदींचा चांगला वापर करण्यात आला आहे, ज्याचा पुरावा भ्रष्टाचाराच्या हाय-प्रोफाइल उदाहरणांवरून दिसून येतो. या कायद्यानं त्यांचा पर्दाफाश करण्यास मदत केली. मेधा पाटकर यांच्या नेतृत्वाखालील नॅशनल अलायन्स ऑफ पीपल्स मूव्हमेंटनं आदर्श गृहनिर्माण संस्था घोटाळा उघड करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली.

जमिनीच्या मालकीशी संबंधित नियमांचे गंभीर उल्लंघन, हे आरटीआय तसंच संरक्षण विभाग, महाराष्ट्र सरकार आणि इतर राज्य प्राधिकरणांकडे तक्रारी दाखल करून उघड करण्यात आलं. हाऊसिंग अँड लँड राइट्स नेटवर्क नावाच्या ना-नफा ना तोटा तत्वावरील संस्थेनं दाखल केलेल्या आरटीआय विनंतीमुळं 2010 च्या कॉमनवेल्थ गेम्समध्ये झालेल्या घोटाळ्याचा पर्दाफाश झाला.

आरटीआयमधून काय-काय निसटलं -आरटीआय कायद्याला काही धक्केही बसले आहेत. 2019 मध्ये, RTI अंतर्गत मगण्यांच्या असमाधानकारक प्रतिसादांविरुद्ध अपील ऐकणारे माहिती आयुक्त किती काळ सेवा देऊ शकतात हे ठरवण्याचा केंद्र सरकारला एकतर्फी अधिकार देण्यासाठी या कायद्यात सुधारणा करण्यात आली. या दुरुस्तीपूर्वी माहिती आयुक्तांचा कार्यकाळ पाच वर्षांचा किंवा वयाची ६५ वर्षे पूर्ण होईपर्यंत, यापैकी जे आधी असेल ते निश्चित होते. ही थेट माहिती आयुक्त कार्यालयाच्या स्वातंत्र्यावर गदा आणणारी गोष्ट होती.

अगदी अलीकडे, डिजिटल वैयक्तिक डेटा संरक्षण कायदा, 2023 (‘DPDP कायदा’) द्वारे RTI कायद्यात बदल करण्यात आले. आरटीआय कायद्यामध्ये काही अपवाद आहेत आणि राष्ट्रीय सुरक्षा तसंच सार्वभौमत्वाशी संबंधित कारणांसाठी काही माहिती गोपनीय ठेवण्याची परवानगी मिळते. आरटीआय कायदा सार्वजनिक हितसंबंध असल्याशिवाय सरकारकडून नागरिकांचा वैयक्तिक डेटा उघड करण्यास प्रतिबंधित करतो. DPDP कायद्याने या पात्र बंदीमध्ये संपूर्ण प्रतिबंधात सुधारणा केली आहे. एनसीपीआरआयसह आरटीआय कार्यकर्त्यांना भीती वाटते की वैयक्तिक माहिती उघड करण्यावरील या ब्लँकेट बंदीचा सार्वजनिक अधिकारी खुलासे नाकारण्यासाठी आणि जबाबदारी टाळण्यासाठी वापर करू शकतात.

माहिती अधिकाराचं भवितव्य काय - काही हस्तक्षेपांद्वारे आरटीआय कायद्याचे पंख कापले गेले असले तरी, कायद्याचं यश आश्चर्यकारक आहे. कायदा खालच्या स्तरावरील भ्रष्टाचार आणि हाय-प्रोफाइल घोटाळेही उघड करण्यात प्रभावी ठरला आहे. आरटीआय कायदा नागरिकांच्या हातात असलेलं एक प्रभावी साधन आहे आणि जेव्हा त्याचा चांगला उपयोग केला जातो तेव्हा तो प्रशासनात अत्यंत आवश्यक जबाबदारीची जाणीव करू शकतो. आशा आहे की आरटीआय कायदा आणखी मजबूत होईल आणि भारतातील सुशासनाला चालना देईल.

(लेखिका शांजली गुप्ता, गुरु गोविंद सिंग इंद्रप्रस्थ विद्यापीठाच्या पाचव्या वर्षातील विद्यार्थिनी, तिच्या संशोधन सहाय्याबद्दल आभार मानू इच्छिते)