ਦਿਲਚਸਪ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਈਸਾਈ ਧਰਮ ਦੇ ਪੱਖਪਾਤੀ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੁਝ ਪ੍ਰਚਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਦੇਵਤਿਆਂ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਸੁਣਿਆ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਦਾਰੂ ਪੀਣਾ ਅਤੇ ਬੀਫ਼ ਖਾਣਾ ਇਸ ਧਰਮ ਦਾ ਅਟੁੱਟ ਅੰਗ ਹਨ। ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਬਾਅਦ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਇਕ ਈਸਾਈ, ਜੋ ਇਕ ਟੀਟੋਲੇਅਰ ਅਤੇ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਸੀ, ਉਸ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਬਾਈਬਲ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਉਤਸਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਿਸ 'ਤੇ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇਸ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਗੰਭੀਰ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤਾ। ਇੱਕ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਈਬਲ, ਖ਼ਾਸਕਰ ਕਿ 'ਨਿਊ ਟੈਸਟਾਮੈਂਟ' ਪੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸਕਰ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਪਸੰਦ ਆਇਆ ਕਿ 'ਜੇ ਕੋਈ ਤੁਹਾਨੂੰ ਸੱਜੀ ਗੱਲ੍ਹ 'ਤੇ ਥੱਪੜ ਮਾਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਖੱਬੀ ਗੱਲ੍ਹ ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿਉ।'
ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਸਨ ਗਾਂਧੀ ਜੀ
ਬਾਈਬਲ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਤੋਂ ਸਮਝਣ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ਕਿ ਬੁਰਾਈ ਦਾ ਬੁਰਾਈ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਚੰਗਿਆਈ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਸਨ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ 'ਤੇ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸੀ ਹੋਣ ਬਾਰੇ ਸ਼ੱਕ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਉਹ ਦ੍ਰਿੜ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਬਰਾਬਰ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਦੇ ਬੀਜ ਬੀਜੇ ਗਏ ਸਨ।
ਦਰਅਸਲ, ਉਹ ਮਨੂੰ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵਧੇਰੇ ਨਾਸਤਿਕ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਨੂੰ ਸਮਰਥਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਲਿਖਤਾਂ ਤੋਂ ਜੋ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਮਿਲਦੀ ਸੀ ਉਹ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਸਿਧਾਂਤਾਂ 'ਤੇ ਟਿਕਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ ਸੱਚ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਸਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਸੱਚ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼
ਇਹ ਵਿਅੰਗਾਤਮਕ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ 'ਤੇ ਗ਼ਲਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਨ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀ ਇਕਬਾਲ ਅਤੇ ਸਾਵਰਕਰ ਵਰਗੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਹਿੰਦੂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੋ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਜਨਤਕ ਬਿਆਨਬਾਜ਼ੀ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕੋਈ ਵਰਤ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ? ਤੱਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵੰਡ ਬਾਰੇ ਫੈਸਲਾ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ, ਨਹਿਰੂ, ਪਟੇਲ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਪਾ ਕੇ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਫੈਸਲੇ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਸਾਥੀ ਵਜੋਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਗਾਂਧੀ ਜੇ ਬਟਵਾਰੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਹਮਾਇਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਤੋਂ ਗ਼ੈਰ ਹਾਜ਼ਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਚੋਣ ਕਿਉਂ ਕਰਨਗੇ? ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਫਿਰਕੂ ਦੰਗਿਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਵਰਤ ਰੱਖਿਆ ਸੀ।
ਗਾਂਧੀ ਨੂੰ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਨਤਕ ਤੌਰ 'ਤੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਅਹਿੰਸਾ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਲਾਹ 'ਤੇ ਅਮਲ ਨਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਆਪਣੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਜ਼ਾਹਰ ਕੀਤੀ। ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਭੂਮਿਕਾ ਜੋ ਉਹ ਨਿਭਾ ਸਕਦੇ ਸਨ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਲੋਕਾਂ 'ਤੇ ਫਿਰਕੂ ਸੋਚ ਅਤੇ ਹਿੰਸਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਤੋਂ ਪਰਹੇਜ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਨੈਤਿਕ ਦਬਾਅ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਪਰਤਣ 'ਤੇ ਜਨਵਰੀ 1948 ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤ ਰੱਖਿਆ ਸੀ। ਇਹ ਵਰਤ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਵਿੱਚ ਸੀ।
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਨ। ਹਿੰਦੂ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਇਹ ਅਫ਼ਵਾਹ ਫੈਲਾ ਕੇ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ 55 ਕਰੋੜ ਰੁਪਏ ਦੇਣ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ, ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮਾਉਂਟਬੈਟਨ ਨਾਲ ਅਣਵੰਡੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਵੰਡ ਬਾਰੇ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਸੀ, ਭਾਰਤ ਕੋਲ ਬਕਾਇਆ ਸਨ। ਇਸ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਹੁੰਗਾਰਾ ਮਿਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਆਦਮੀ ਵਜੋਂ ਨਵਾਜਿਆ ਗਿਆ ਜੋ ਹਿੰਦੂ-ਮੁਸਲਿਮ ਏਕਤਾ ਲਈ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸੀ।
ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਗਾਂਧੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਖ਼ਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬੋਲ ਸਕਦੇ ਸਨ, ਜਿੰਨਾ ਉਹ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨਾਲ ਬੋਲ ਸਕਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਤਸੱਲੀ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕੀਤਾ ਪਰ ਇਹ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਵਰਤ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਆਉਣ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਇਸਲਾਮਿਕ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਲੂਕ ਦੀ ਨਿੰਦਾ ਕਰਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਥੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੇ ਸਬੂਤ ਵਜੋਂ ਜੰਗ ਲੱਗੇ ਹਥਿਆਰ ਲੈ ਕੇ ਆਂਦੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਚਿੰਤਾ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣਾ ਵਰਤ ਛੱਡ ਦੇਣ, ਤਾਂ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾੜਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ।
ਫਿਰਕੂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੇ ਵਧਾਈ ਧੱਕੇਸ਼ਾਹੀ
ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਹੱਦ ਤਕ ਫਿਰਕੂ ਹਿੰਸਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਤਲ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਨਾਟਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹਿੰਸਾਵਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਦੁਆਰਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵੈ ਸੇਵਕ ਸੰਘ 'ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਨੇ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਪਰ ਚਾਰ ਦਹਾਕਿਆਂ ਬਾਅਦ ਫਿਰ ਫਿਰਕੂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਧੱਕੇਸ਼ਾਹੀ ਫਿਰ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ ਜਦੋਂ ਅਯੁੱਧਿਆ ਵਿੱਚ ਬਾਬਰੀ ਮਸਜ਼ਿਦ ਢਾਹ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੌਮ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਫਿਰਕੂ ਜਨੂੰਨ ਵੱਲ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ। ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਫਿਰਕੂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਸੱਜੀ ਵਿੰਗ ਪਾਰਟੀ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਬਹੁਮਤ ਨਾਲ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬੀਫ ਖਾਣ ਦੇ ਸ਼ੱਕ 'ਤੇ ਹਜੂਮੀ ਹੱਤਿਆ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਾਸ਼ੀਏ 'ਤੇ ਸੁੱਟਣ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਵਜੋਂ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ, ਇੱਕ ਆਮ ਗੱਲ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।
ਬਹੁਪੱਖੀ ਸੋਚ ਦਾ ਦਬਦਬਾ
ਬਹੁਪੱਖੀ ਸੋਚ, ਜੋ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ ਕਰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਫਿਰਕੂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੇ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਸਭ ਤੋਂ ਮਾੜੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਫਿਰਕਾਪ੍ਰਸਤੀ ਦਾ ਬੀਜ ਸਾਡੇ ਦੱਬਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸ਼ਾਇਦ ਚੰਗੇ ਅਤੇ ਮਾੜੇ ਦੋਵੇਂ ਬੀਜ ਸਾਡੇ ਵਿੱਚ ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਸ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਵੱਧਦੇ ਹਾਂ ਇਹ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰੇਗਾ ਕਿ ਕਿਹੜੀ ਸੋਚ ਫੁੱਲਦੀ ਹੈ। ਬਾਬਰੀ ਮਸਜਿਦ ਢਾਹੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਫਿਰਕੂ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੇ ਫਿਰਕੂ ਸੋਚ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਦਬਦਬਾ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ, ਪੀੜ੍ਹੀ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ ਸੀ ਜਿਸ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੂੰ ਮਾਸ ਅਤੇ ਲਹੂ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਸੀ, ਬਾਹਰ ਆ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਦੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਅਭਿਆਸ ਘੱਟ ਗਿਆ।
ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਜਮਾਤ-ਏ-ਇਸਲਾਮੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਇੱਕ ਸੱਜਣ ਨੇ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਬਾਰੇ ਮੀਟਿੰਗ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਵਜੋਂ ਬੁਲਾ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੈਂ ਨਾਸਤਿਕ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮੈਨੂੰ ਮੀਟਿੰਗ ਲਈ ਆਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਮੈਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਨਾਸਤਿਕ ਹੀ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਦੇ ਸੰਕਲਪ ਨੂੰ ਸੱਚਮੁੱਚ ਅਮਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਨਾਲੋਂ ਇਕਸਾਰ ਹੈ। ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉਸ ਦੇ ਧਰਮ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਭਾਈਚਾਰਕ ਸਾਂਝ ਬਾਰੇ ਗੰਭੀਰ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਸੇਵਾ ਦਿੱਤੀ। ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਹੈਰਾਨੀ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਗੜਬੜੀ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਚੁੱਕੇ ਹਾਂ।
