ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ: ਸਰਬੰਸਦਾਨੀ, ਪਾਤਸ਼ਾਹ ਦਰਵੇਸ਼, ਦਸ਼ਮੇਸ਼ ਪਿਤਾ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੀ ਗਿਆਨਵਾਨ, ਦੂਰਅੰਦੇਸ਼ੀ, ਅਦੁੱਤੀ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਸ਼ਖਸੀਅਤ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਲੱਖਣ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਹੈ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਧੀਰਜ, ਦ੍ਰਿੜਤਾ, ਲਗਨ, ਦ੍ਰਿੜਤਾ, ਹਿੰਮਤ ਅਤੇ ਉੱਤਮਤਾ ਦੇ ਵਿਲੱਖਣ ਰੂਪ ਸਨ। ਸਰਬੰਸ ਵਾਰ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਅਕਾਲਪੁਰਖ਼ ਦਾ ਸ਼ੁਕਰਾਨਾ ਕਰਦਿਆਂ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਅਤੇ ਵਧੀਕੀਆਂ ਵਿਰੁੱਧ ਜ਼ਫ਼ਰਨਾਮਾ (ਜਿੱਤ ਦਾ ਚਿੱਠਾ) ਲਿਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਿੱਖ ਭਾਈ ਦਇਆ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਧਰਮ ਸਿੰਘ ਰਾਹੀਂ 5 ਜਨਵਰੀ 1706 ਨੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਜ਼ਫ਼ਰਨਾਮਾ ਲਿਖ ਕੇ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਤੂੰ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੈਂ ਤੇ ਤੂੰ ਕੁਰਾਨ ਸ਼ਰੀਫ਼ ਦੀ ਝੂਠੀ ਸਹੁੰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਮੇਰੇ ਸਿੰਘਾਂ ਅਤੇ ਮੇਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਮਝਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਫ਼ਤਹਿ ਦੀ ਚਿੱਠੀ ਜ਼ਫਰਨਾਮਾ
"ਜ਼ਫ਼ਰਨਾਮਾ", ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੁਆਰਾ 1706 ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ, 'ਜਿੱਤ ਦਾ ਪੱਤਰ' ਜ਼ਫ਼ਰਨਾਮਾ ਹੈ।
ਫ਼ਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਇਸ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 111 ਕਾਵਿ-ਛੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ, ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਛੱਡਣਾ, ਫ਼ਤਹਿਗੜ੍ਹ ਦੀ ਘਟਨਾ, 40 ਸਿੱਖਾਂ ਸਮੇਤ ਆਪਣੇ ਚਾਰ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਚਮਕੌਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਕੁਚਲਣ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਹੈ। ਮਰਾਠਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਹਾਦਰੀ ਅਤੇ ਰੋਮਾਂਚਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ਭਗਤ ਦੀ ਬਾਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਜਾਨ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕਾਫੀ ਹੈ।
“ਜ਼ਫ਼ਰਨਾਮਾ” ਦੇ ਲੇਖਕ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਇੱਕ ਜੇਤੂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸਵੈ-ਮਾਣ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, “ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ! ਤੂੰ ਧਰਮ ਤੋਂ ਕੋਹਾਂ ਦੂਰ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਅੱਲ੍ਹਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਦਾ 'ਢੌਂਗ' ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਤੂੰ ਕੁਰਾਨ 'ਤੇ ਸੌਂਹ ਖਾਧੀ ਸੀ ਕਿ ਮੈਂ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਾਂਗਾ ਅਤੇ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗਾ, ਪਰ ਤੂੰ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦਾ 'ਲੁਟੇਰਾ', 'ਧੋਖੇਬਾਜ਼' ਅਤੇ 'ਸ਼ਰਾਰਤੀ' ਹੈ। ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਭਰਾਵਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀ ਮਿੱਟੀ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਮਹਿਲ ਬਣਾਇਆ ਹੈ।
ਜ਼ਫਰਨਾਮਾ
ਖ਼ੁਸ਼ਸ ਸ਼ਾਹਿ ਸ਼ਾਹਾਨ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ॥
ਕਿ ਚਾਲਾਕ ਦਸਤੁ ਅਸਤੁ ਚਾਬੁਕ ਰਕੇਬ॥੮੯॥
ਚਿ ਹੁਸਨਲ ਜਮਾਲਸਤੁ ਰੌਸ਼ਨ ਜ਼ਮੀਰ ॥
ਖ਼ੁਦਾਵੰਦ ਮੁਲਕ ਅਸਤੁ ਸਾਹਿਬ ਅਮੀਰ ॥੯੦॥
ਕਿ ਬਖ਼ਸ਼ਿਸ਼ ਕਬੀਰ ਅਸਤੁ ਦਰ ਜੰਗ ਕੋਹ ॥
ਮਲਾਯਕ ਸਿਫ਼ਤ ਚੂੰ ਸੁਰੱਯਾ ਸ਼ਿਕੋਹ ॥੯੩॥
ਬਬੀਂ ਕੁਦਰਤਿ ਨੇਕ ਯਜ਼ਦਾਨਿ ਪਾਕ॥
ਕਿ ਅਜ਼ ਯਕ ਬ ਦਹ ਲੱਕ ਰਸਾਨਦ ਹਲਾਕ॥੯੭॥
ਚਿਹ ਦੁਸ਼ਮਨ ਕੁਨਦ ਮਿਹਰਬਾਨ ਅਸਤ ਦੋਸਤ॥
ਕਿ ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਗੀ ਕਾਰ-ਬਖ਼ਸ਼ਿੰਦਹ ਓਸਤ॥੯੮॥
ਹਰਾਂ ਕਸ ਕਿ ਓ ਰਾਸਤ ਬਾਜ਼ੀ ਕੁਨਦ॥
ਰਹੀਮੇ ਬਰੋ ਰਹਮ ਸਾਜ਼ੀ ਕੁਨਦ ॥੧੦੧॥
ਜ਼ਫਰਨਾਮਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਲਲਕਾਰਦੇ ਹੋਏ ਦਸਮ ਗੁਰੂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ, ਕੀ ਹੋਇਆ ਜੇ ਮੇਰੇ ਚਾਰ ਬੱਚੇ (ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ, ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ, ਫਤਿਹ ਸਿੰਘ, ਜ਼ੋਰਾਵਰ ਸਿੰਘ) ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ਹੋ ਗਏ, ਪਰ ਕੁੰਡਲੀ ਮਾਰੀ ਤੈਨੂੰ ਡੱਸਣ ਵਾਲਾ ਨਾਗ ਅਜੇ ਵੀ ਜ਼ਿੰਦਾ ਹੈ। ਜੇ ਤੂੰ ਕਮਜ਼ੋਰਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ੁਲਮ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਤਸੀਹੇ ਦੇਣਾ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ, ਤਾਂ ਮੈਂ ਰੱਬ ਦੀ ਸੌਂਹ ਖਾਂਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਚਰਾ ਦਿਆਂਗਾ। ਮੈਂ ਜੰਗ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਇਕੱਲਾ ਹੀ ਆਵਾਂਗਾ ਅਤੇ ਤੇਰੇ ਪੈਰਾਂ ਹੇਠ ਅਜਿਹੀ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿਆਂਗਾ ਕਿ ਪੂਰੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤੈਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇਗਾ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਬੁਝਾ ਸਕੇ ਜਾਂ ਤੈਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਕੇ। ਮੈਂ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਤੇਰੀ ਹਾਰ ਦਾ ਪੂਰਾ ਇੰਤਜ਼ਾਮ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਦੇਖੋ ਅਤੇ ਸੋਚੋ ਕਿ ਸਿਕੰਦਰ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਜਿੱਤਣ ਦਾ ਸੁਪਨਾ ਦੇਖਿਆ ਸੀ; ਅੱਜ ਤੈਮੂਰ ਤੇ ਬਾਬਰ, ਹੁਮਾਯੂੰ ਤੇ ਅਕਬਰ ਕਿੱਥੇ ਹਨ? ਫਿਰ ਇਸ ਸੰਦੇਸ਼ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਚਿਤਾਵਨੀ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ- ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ! ਤੂੰ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਸੁਣ ਕਿ ਜਿਸ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਨੇ ਤੈਨੂੰ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਰਾਜ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਧਰਮ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਨੂੰ ਧਰਮ ਅਤੇ ਸੱਚ ਦਾ ਝੰਡਾ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਦਿੱਤੀ ਹੈ। ਜੰਗ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਸਫ਼ਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹੋਣ, ਇਨਸਾਫ਼ ਦਾ ਰਾਹ ਬੰਦ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਤਲਵਾਰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲੜਨਾ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਧਰਮ ਹੈ। ਜ਼ਫ਼ਰਨਾਮੇ ਦੇ ਅੰਤਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮਾਤਮਾ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਮਹਾਨ ਗੁਰੂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਦੁਸ਼ਮਣ ਭਾਵੇਂ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰੇ ਪਰ ਰੱਬ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹਰਾ ਸਕਦਾ।
ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ “ਜ਼ਫ਼ਰਨਾਮਾ” ਕੋਈ ਚਿੱਠੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਹੈ। ਅਤੀਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਰਤਮਾਨ ਤੱਕ ਅਣਗਿਣਤ ਦੇਸ਼ ਭਗਤਾਂ ਨੇ ਇਸ ਚਿੱਠੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲਈ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਇਹ ਪੱਤਰ ਯੁੱਧ ਦੇ ਸੱਦੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਧਾਰਮਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਖੀ, ਨਿਰਾਸ਼, ਤੇ ਚੇਤਨਾ ਤੋਂ ਸੱਖਣੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਸਵੈਮਾਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਵੀ ਹੈ। ਇਹ ਚਿੱਠੀ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਕੁਕਰਮਾਂ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੌਜੀ, ਨੈਤਿਕ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਜਿੱਤ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਇਤਿਹਾਸਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ। ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਚਿੱਠੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਵਹਿਸ਼ੀ ਮੁਗਲ ਸ਼ਾਸਕ ਡਰ ਅਤੇ ਪਛਤਾਵੇ ਨਾਲ ਕੰਬਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ। ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਦਿਲਚਸਪ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਦੇ ਇਸ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਪੱਤਰ, ਜੋ ਕਿ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਦਾ ਗੁਰਮੁਖੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵਾਦ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
ਤਲਵਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਕਲਮ ਦੇ ਵੀ ਸਨ ਧਨੀ
ਮਹਾਨ ਕਰਮਯੋਗੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਇੱਕ ਬੇਮਿਸਾਲ ਯੋਧੇ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉੱਚ ਕੋਟੀ ਦੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਚਿੰਤਕ ਵੀ ਸਨ। ਉਹ ਇੱਕ ਮਹਾਨ ਵਿਦਵਾਨ, ਮੌਲਿਕ ਚਿੰਤਕ, ਉੱਤਮ ਲੇਖਕ, ਵਿਲੱਖਣ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤੀਕਾਰ ਵਜੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਚਿੱਤਰ ਨਾਟਕ (ਆਤਮਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਫਲਸਫਾ), ਚੰਡੀ ਦੀ ਵਾਰ (ਮਾਂ ਦੁਰਗਾ ਦੀ ਉਸਤਤ), ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਵਤਾਰ (ਭਗਵਤ ਪੁਰਾਣ ਦੇ ਦਸਵੇਂ ਛੰਦ 'ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ), ਗੋਵਿੰਦ ਗੀਤ, ਪ੍ਰੇਮ ਪ੍ਰਬੋਧ, ਜਾਪ ਸਾਹਿਬ, ਅਕਾਲ ਸਤੁਤੀ, ਚਉਬੀਸ ਅਵਤਾਰ ਅਤੇ ਨਾਮਮਾਲਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ। ਆਪਣੀ ਮਾਂ-ਬੋਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਹਿੰਦੀ, ਬ੍ਰਜਭਾਸ਼ਾ, ਉਰਦੂ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਅਰਬੀ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਪਕੜ ਸੀ। ਇੰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਇਸ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਨੇ “ਦਸ਼ਮ ਗ੍ਰੰਥ” (ਦਸਵੀਂ ਖੰਡ) ਲਿਖ ਕੇ “ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ” ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਪੂਰਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ “ਗੁਰੂ” ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸੰਸਾਰਕ ਹਾਲਾਤ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪਾਪੀ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਵਿੱਤਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
