हैदराबाद MOBILE SCREEN AFFECTS YOUR BRAIN : आजच्या डिजिटल युगात मोबाईलसारखी उपकरणे आपल्या दैनंदिन जीवनाचा अविभाज्य भाग बनली आहेत. आम्ही सोशल मीडियावर स्क्रोल करण्यात, ईमेल तपासण्यात, मित्र आणि कुटुंबीयांना मॅसेज (मजकूर) पाठवण्यात तासनतास घालवतो. त्यामुळं आपल्या मेंदूवर त्याचा काय परिणाम होतो?, हे आपल्या लक्षात येत नाही. मात्र, काही संशोधनातील अभ्यासात मोबाइल स्क्रीनवर वेळ घालवल्यामुळं आपल्या मेंदूवर गंभीर परिणाम करू शकतो, असं समोर आलंय. आपल्या मानसिक आरोग्यापासून ते आपल्या संज्ञानात्मक क्षमतेपर्यंत सर्व गोष्टींवर परिणाम मोबाईलमुळं परिणाम होण्याची शक्यता असते.
स्क्रीन टाइमच्या मागं काय आहे विज्ञान : स्क्रीनच्या दीर्घकाळा संपर्कात असल्यासं मेंदूची रचना आणि कार्य बदलू शकतं,असं अभ्यासात दिसून आलंय. विशेषत: लक्ष, भावना, नियमन, नियंत्रण यावर परिणार होण्याची जास्त शक्यता असते (1). या प्रक्रियेतील एक प्रमुख घटक म्हणजे डोपामाइन आहे. यामुळं तुम्ही प्रत्येक लाईक, कमेंट, नोटिफिकेशन स्क्रोलिंग करता. कारण डोपामाइन तुम्हाला असं करण्यासाठी प्रोत्साहित करतं (2).
मानसिक आरोग्याची चिंता : जास्त स्क्रीन वेळेचा संबंध चिंता आणि नैराश्याच्या वाढत्या लक्षणांशी जोडला गेला आहे. विशेषत: किशोरवयीन आणि तरुण प्रौढांमध्ये याचा जास्त परिणाम होताना दिसतोय(3).
झोपेचा त्रास : झोपायच्या आधी स्क्रीनच्या संपर्कात आल्यानं झोपेच्या पद्धतींमध्ये व्यत्यय येऊ शकतो, ज्यामुळं निद्रानाश, दिवसा थकवा आणि झोपेशी संबंधित इतर समस्या निर्माण होतात(4).
अटेंशन स्पॅन : प्रदीर्घ वेळ मोबाईलच्या स्क्रीनवर असल्यामुळं लक्ष कमी होऊ शकतं, ज्यामुळे कार्यांवर लक्ष केंद्रित करणं कठीण होतं (5). तसंच आपल्याला काम करण्यात अडथळे येण्याची जास्त शक्यता असते.
मेमरी आणि लर्निंग : जास्त स्क्रीन वेळ विचार करण्यावर परिणाम करत असल्याचं दिसून येतंय. तसंच स्क्रिन वेळेचा मुलांच्या शिकण्यावर नकारात्मक परिणाम होत आहे(6).
न्यूरोप्लास्टिकिटी आणि मेंदूचा विकास : ग्रे मॅटर रिडक्शन : जास्त स्क्रीन वेळेमुळं भावनिक नियमन आणि आवेग नियंत्रणासाठी जबाबदार असलेल्या प्रक्रियेत ग्रे मॅटर कमी होऊ शकतं (7).
व्हाईट मॅटर बदल : दीर्घकाळ स्क्रीन वेळ पांढऱ्या पदार्थाच्या ट्रॅक्टमधील बदलांशी जोडला गेला आहे. ज्यामुळं मेंदूच्या क्षेत्रांमधील संवादावर संभाव्य परिणाम होतो(8).
मुलांच्या मेंदूवर होणारा परिणाम : मुलांचे मेंदू विशेषत: जास्त स्क्रीन वेळेच्या प्रभावांना असुरक्षित असतात, असं संशोधन सूचित करतं.
विलंबित संज्ञानात्मक विकास : जास्त स्क्रीन वेळ मुलांच्या संज्ञानात्मक विकासात अडथळा आणू शकतो, विशेषत: भाषा आणि समस्या सोडण्याच्या कौशल्यात अडथळा येण्याची दाड शक्यता असते (9).
व्यसनाधीनतेचा वाढलेला धोका : स्क्रीनवर लवकर संपर्क केल्यानं नंतरच्या आयुष्यात व्यसनाचा धोका वाढू शकतो, कारण मुलांचे मेंदू डोपामाइनच्या फायदेशीर प्रभावांना अधिक संवेदनाक्षम असतात (10).
निरोगी स्क्रीन वापरासाठी काय कराल : मोबाइल स्क्रीन टाइमचे मेंदूवर होणारे परिणाम चिंताजनक असू शकतात, परंतु ते कमी करण्यासाठी तुम्ही काही पावलं उचलू शकता.
1. स्क्रीन वेळ मर्यादा सेट करा : आपल्यासाठी आणि आपल्या कुटुंबासाठी दैनंदिन मोबाईल वापराच्या मर्यादा सेट करा.
2. माइंडफुल स्क्रीन वापराचा सराव करा : तुमच्या स्क्रीनच्या वेळेची जाणीव ठेवा. खेळ तसंच इतर गोष्टींना प्रोत्साहन देणाऱ्या क्रियाकलापांना प्राधान्य द्या.
3. नियमित व्यायाम : नियमित व्यायामामुळं स्क्रीन टाइमचे नकारात्मक प्रभाव कमी होण्यास मदत होते.
4. झोपेला प्राधान्य द्या : निरोगी झोपेच्या सवयींना प्रोत्साहन देण्यासाठी स्क्रीन-फ्री वेळेची दिनचर्या तयार करा.
आपल्याला मोबाइल स्क्रीन वेळेशी संबंधित संभाव्य धोके ओळखणे आवश्यक आहे. आपल्या मेंदूवर होणारे परिणाम समजून घेऊन आणि निरोगी स्क्रीन वापराच्या धोरणांची अंमलबजावणी करावी लागणार आहे.
संदर्भ :
(1) लिन इ. (2015). मुलांमध्ये स्क्रीन टाइम आणि मेंदूची रचना यांच्यातील संबंध. NeuroImage, 118, 241-248.
(2) Kuss & Griffiths (2011). ऑनलाइन सोशल नेटवर्किंग आणि व्यसन-मानसशास्त्रीय साहित्याचे पुनरावलोकन. इंटरनॅशनल जर्नल ऑफ एन्व्हायर्नमेंटल रिसर्च अँड पब्लिक हेल्थ, 8(9), 3528-3552.
(३) जीन (2018). पौगंडावस्थेतील स्क्रीन वेळ आणि मानसिक आरोग्य. जर्नल ऑफ ॲडॉलेसेंट हेल्थ, 62(3), 341-346.
(4) Cain & Gradisar (2010). शालेय वयातील मुले आणि किशोरवयीन मुलांमध्ये इलेक्ट्रॉनिक मीडियाचा वापर आणि झोप. 11(8), 735-742.
(5) ग्रीन अँड बेव्हेलियर (2012). शिकणे, लक्ष देणारे नियंत्रण आणि ॲक्शन व्हिडिओ गेम. वर्तमान जीवशास्त्र, 22(6), R197-R206.
(6) अँडरसन आणि इतर. (2016). मुलांमध्ये स्क्रीन वेळ आणि संज्ञानात्मक विकास. बालरोग, 138(5), e20162591.
(7) किशोरवयीन मुलांमध्ये ग्रे मॅटर व्हॉल्यूम आणि स्क्रीन वेळ. Neuro Image: क्लिनिकल, 23, 101824.
(8) लिन आणि इतर. (2016). जास्त स्क्रीन वेळेसह पौगंडावस्थेतील पांढऱ्या पदार्थात बदल. Neuro Image: क्लिनिकल, 12, 101722.
(9) Hinkley et al. (2012). प्रीस्कूल मुलांची शारीरिक क्रियाकलाप आणि स्क्रीन वेळ: एक पद्धतशीर पुनरावलोकन. अमेरिकन जर्नल ऑफ प्रिव्हेंटिव्ह मेडिसिन, 43(5), e35-e46.
(10) Kuss & Griffiths (2012). किशोरवयीन मुलांमध्ये इंटरनेट व्यसन: एक पुनरावलोकन. जर्नल ऑफ बिहेवियरल ॲडिक्शन्स, 1(1), 26-41.
