अमरावती- सातपुडा पर्वत रांगेत घनदाट जंगलात सुमारे अकराशे वर्षांपूर्वी उभारण्यात आलेल्या गाविलगड किल्ल्यावर गवळी राजाचं राज्य होते. पुढे 1425 मध्ये इमादशाही, 1575 मध्ये अहमदनगरची निजामशाही, 1600 मध्ये मुघलशाही त्यानंतर पुन्हा अहमदनगरची निजामशाही त्यानंतर नागपूरकर भोसले आणि 1803 मध्ये इंग्रजांच्या ताब्यात हा किल्ला. या किल्ल्यावर एकूण सहा दरवाजे आहेत. या सहाही दरवाजांची खास वैशिष्ट्य आहेत. यापैकी सर्वात महत्त्वाच्या असणाऱ्या शार्दुल दरवाजावर हिंदू आणि मुस्लिम या दोन्ही संस्कृतीमध्ये समृद्धी दर्शविणारी चिन्ह एकाच ठिकाणी अंकित आहेत.
किल्ल्यावर असे आहेत दरवाजे
- गाविलगडावर चिखलदरा येथून किल्ल्यात जाताना लागणारा पहिला दरवाजा हा 'मछली दरवाजा' म्हणून ओळखला जातो. हा दरवाजा व्याघ्रमुखी असून या दरवाजा लगतच मछली तलाव आहे. यामुळेच तलावापासून जवळच असणाऱ्या या दरवाजाचं नाव मछली दरवाजा असं पडलं असल्याची माहिती गड किल्ल्यांचे जाणकार स्वराज्य सेवा प्रतिष्ठानचे प्रमुख शिवा काळे यांनी "ईटीव्ही भारत"शी बोलताना दिली.
- मछली दरवाज्यानंतर या किल्ल्यावर असणारा दुसरा किल्ला हा वीरभान आणि बुरुज अशा दोन नावांनी ओळखला जातो. हा दरवाजा गोमुखी असून किल्ले बांधणीत व्याघ्रमुखी आणि गोमुखी दरवाजाचं महत्व अधिक मानलं जायचं.
- दरवाजानंतर साधारण अर्धा तास समोर चालत गेल्यावर शार्दुल हा अति महत्त्वाचा दरवाजा किल्ल्यावर आहे.
- शार्दुल दरवाजानंतर काही अंतर समोर गेल्यावर वास्तुशिल्पाचा अद्भुत नमुना असणारा किल्ल्याचा महत्त्वाचा दरवाजा हा दिल्ली दरवाजा लागतो. या दरवाजाचे बांधकाम अतिशय भव्य आहे. दिल्ली दरवाजा पार केल्यावर पीरफत्ते हा दरवाजा आहे. या दरवाजावर पारशी शिलालेख आहे. यासोबतच सुंदर नक्षीकाम देखील पाहायला मिळतं.
- शार्दुल दरवाजाचं वैशिष्ट्य -शार्दुल दरवाजावर असणारी प्रतीकं म्हणजे किल्ल्यानं पाहिलेला समृद्ध काळ आहे. शार्दुल दरवाज्याच्या अगदी वर द्विमुखी गंडभेरूड अर्थात गरुडाचे मुख असणारा मनुष्य आहे. गंड भिरुडच्या चोचीमध्ये शरभ शिल्प अर्थत वाघाचं शिल्प दिसतं. ऐका मोठ्या शरभावर अर्थात वाघावर गंडभेरुड उभा असून शरभाच्या चार पायात चार गज अर्थत चार हत्ती दिसतात. यासह शरभाच्या तोंडात आणि शेपटीच्यामध्ये गज दिसतात. सहा ते सात गज एकट्या शरभानं पकडल्या असून त्या शरभावर गंडभेरुड आरूढ आहे. दरवाज्यावर दोन्ही बाजूला हे शिल्प असून गंडभेरुडच्या या दोन्ही शिल्पांच्यामध्ये खजुराचं झाड अंकित आहे.
- मुस्लिम स्थापत्यामध्ये खजुराच्या झाडाला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. तर गंडभेरूड हे हिंदू संस्कृतीचे प्रतीक मानलं जातं. दोन्ही धर्माचं प्रतीक या शार्दुल दरवाज्यावर असणं हे या दरवाजाचं अनन्य साधारण महत्व स्पष्ट करते, शिवा काळे यांनी सांगितलं.
शार्दुल दरवाजा गाठणं पूर्वी कठीण- आज शार्दुल दरवाजा लगत कोणीही सहजासहजी पोहोचू शकतो. मात्र पूर्वी या दरवाजापर्यंत पोहोचण्यासाठी या किल्ल्यापासून बऱ्याच लांब अंतरावर असणाऱ्या भीम कुंड यासोबतच किल्ल्याच्या बाजूला खोल दरीत असणाऱ्या मोझरी गावातून यावं लागायचं. शत्रुंना शार्दुल दरवाजा जिंकणं हे मोठं आव्हान असायचं, अशी माहिती देखील शिवा काळे यांनी दिली.
बागलिंगा दरवाजा झाला नष्ट- पीर फत्ते दरवाज्याला बॅकअप देण्यासाठी या किल्ल्यावर आणखी एक दरवाजा होता. या दरवाज्याला बागलिंगा दरवाजा असं म्हटलं जायचे. खरंतर या किल्ल्यावर चढाईसाठी बागलिंगा गावातूनच मुख्य मार्ग होता. बागलिंगा गावातून वर चढाई केल्यावर बागलिंगा दरवाजा होता. इंग्रजांविरुद्ध 1857 मध्ये उठाव झाला. त्यावेळी इंग्रजांनी गाविलगड किल्ल्यावरील अनेक इमारती नष्ट केल्याची माहिती इतिहासाचे प्राध्यापक डॉ. वैभव मस्के यांनी दिली.
हेही वाचा-
