हैदराबाद : युरोपमधील रशिया युक्रेन युद्ध, सध्या या भागात शांतता दिसून येत असली तरी ही परिस्थिती नक्कीच एका गंभीर वळणावर आहे. रशिया युक्रेनमधील सर्वात प्रख्यात शहर खार्किवच्या दिशेने वाटचाल करत आहे. युद्धक्षेत्रावरील धोरणात्मक घडामोडी हळूहळू होत असूनही ते रशियाला युक्रेनच्या पूर्वेला नवीन सीमांकनांसह पुनर्स्थित करू शकते. दुसरीकडे, युक्रेनला पाश्चात्य शस्त्रास्त्र पुरवठ्याला एप्रिलमध्ये यूएस काँग्रेसने मंजूर केलेल्या 60 अब्ज डॉलर्सच्या मदतीमुळे चांगलीच हवा मिळू शकते. तथापि, अंतिमतः काय होईल हे स्पष्ट होत नसल्यामुळे, युरोपमधील युद्धाच्या विकसित होत असलेल्या परिस्थितीत सर्वांनाच सावध राहावे लागत आहे.
जसजसे रशिया युक्रेन युद्ध वाढत गेले, तसतसे भारताकडून जागतिक अपेक्षा बदलल्या आहेत. भारताला संभाव्य मध्यस्थ म्हणून पाहण्यापासून ते युक्रेन आणि रशिया या दोन्ही देशांमधील भागीदारी असलेला पक्ष म्हणून पाहण्यापर्यंतचा समावेश आहे. जसजसे युद्ध लांबले आहे, तसतसे या अपेक्षा पुन्हा उफाळून आल्या आहेत, सर्वात ठळकपणे 15-16 जून रोजी स्वित्झर्लंडमध्ये होणाऱ्या आगामी युक्रेन शांतता शिखर परिषदेत भारताचा सहभाग आणि आपण काय भूमिका बजावू शकतो, याकडे सर्वांचं लक्ष आहे.
सध्या सुरू असलेल्या रशिया युक्रेन युद्धाच्या पार्श्वभूमीवर भारत फार अडचणीशिवाय मार्गक्रमण करत आहे असे दिसते. परंतु भारतापुढील सुप्त आव्हाने कोणती आहेत आणि युरोपीय युद्ध-भौगोलिकदृष्ट्या खूप दूरचे-भारताच्या धोरणात्मक गणितात कुठे बसते? असाही प्रश्न आहे. भारत आणि रशिया यांच्यात 70 वर्षांहून अधिक काळचे संबंध आहेत. संरक्षण आयातीपासून ते धोरणात्मक भागीदारीपर्यंत या दोन देशांमधील संबंध खोलवर आहेत. संरक्षण उपकरणे आणि देखभालीसाठी भारत रशियावर अवलंबून राहणे महत्त्वपूर्ण आहे. परंतु हे घटक जागतिक परिणामांच्या मुद्द्यांवर स्थिती मजबूत करण्यासाठी पुरेसे आहेत का, हेही पाहावे लागेल. या संबंधातील बारकावे केवळ संरक्षण किंवा इतिहासापुरते पाहणे सोपे होईल. प्रथम, शीतयुद्ध काळापासून द्विपक्षीय संबंध स्वतःच मोठ्या प्रमाणात विकसित झाले आहेत. दुसरे, भारताची धोरणात्मक आणि आर्थिक स्थिती लक्षणीयरीत्या बदलली आहे, त्याचा द्विपक्षीय आणि बहुपक्षीय प्रभाव बदलला आहे.
धोरणात्मक स्वायत्तता - रशिया युक्रेन युद्ध सुरू होण्यापूर्वी भारताचे युक्रेन आणि रशिया या दोन्ही देशांशी गतिशील व्यापारी संबंध होते. सध्या सुरू असलेल्या युद्धामुळे दोन्ही देशांचा पुरवठा खंडित झाला आहे. ज्यामुळे भारताच्या ऊर्जा आणि अन्न सुरक्षेवर परिणाम झाला आहे. बहुतेक देशांप्रमाणेच भारतालाही परिस्थितीशी जुळवून घेणे आणि उपाययोजना कराव्या लागत आहेत. या युगात कोणत्याही प्रकारच्या युद्धाविरुद्ध भारताची भूमिका आहे. तथापि, एका पक्षावर दुसऱ्या पक्षाची बाजू घेण्याऐवजी स्वतःच्या हितसंबंधांना पाठिंबा देणारी त्यांची भूमिका आहे. सध्या सुरू असलेल्या रशिया-युक्रेन युद्धात भारताच्या हितसंबंधांचे वस्तुनिष्ठ मूल्यमापन तीन गोष्टींवर आधारित असू शकते: धोरणात्मक स्वायत्तता, जागतिक व्यवस्थेची महान शक्ती पुनर्रचना तसंच ऊर्जा आणि संरक्षण गरजा.
रशिया युक्रेन संघर्षाच्या दरम्यान, भारताने तटस्थ भूमिका पाळली आहे. बाजू घेण्यापासून भारत आतापर्यंत दूर आहे. हा दृष्टिकोन अनेक मुख्य घटकांमध्ये रुजलेला आहे. प्रथम, भारताचा ऐतिहासिक दृष्टीकोन युरोपीय खंडातील विवादांमध्ये थेट भाग न ठेवण्यावर भर देतो. ज्याप्रमाणे भारत आशियाई संघर्षांमध्ये बाह्य हस्तक्षेपाला दाद देणार नाही, त्याचप्रमाणे तो युरोपीय व्यवहारात हस्तक्षेप करण्याचे टाळतो. रशिया आणि युक्रेन यांच्यात सुरू असलेले युद्ध हा युरोपीय महाद्वीपीय इतिहास आहे, ज्यामध्ये भारताचा सहभाग नसतो. रशिया-युक्रेन युद्धात धोरणात्मक स्वायत्तता राखण्याचा भारताचा निर्णय अनेक कारणांमुळे विवेकपूर्ण आहे. प्रथम, बाजू घेतल्याने भारताला दूरगामी परिणामांसह संघर्षात अडकवण्याचा धोका आहे. युती आणि हितसंबंधांचे गुंतागुंतीचे जाळे पाहता, तटस्थता भारताच्या राष्ट्रीय हितांचे आणि राजनैतिक लवचिकतेचे रक्षण करते.
जागतिक व्यवस्थेची पुनर्रचना - रशिया आणि युक्रेनमधील संघर्षाचे स्वरूप, खरोखरच एक महान शक्ती संघर्ष, विरोधी गटांमध्ये जगाच्या विभाजनाबद्दल चिंता वाढवते. एका बाजूला रशिया आणि दुसऱ्या बाजूला युक्रेनला पाश्चिमात्यांचा पाठिंबा असल्याने, युद्ध संपत नसल्याचं आणि दीर्घकाळ सुरू असून भरकटलेलं दिसतं, ज्यामुळे जागतिक व्यवस्था बिघडते. बदलत्या भू-राजकीय प्रवाहांना रोखण्यात भारताचे हित निहित आहे. विकसित होत असलेली जागतिक क्रमवारी कोणत्याही एका पॉवर ब्लॉकला निश्चितपणे अधोरेखित करत नाही. पक्षपाती भूमिकांपासून दूर राहून, भारतानं आपल्या आर्थिक आणि धोरणात्मक हितसंबंधांचं रक्षण करताना भू-राजकीय परिदृश्यात हालचाली केल्या पाहिजेत.
भू-राजकीयदृष्ट्या, रशिया-युक्रेन युद्ध हा एक मोठा संघर्ष आहे, यातून संरचनात्मकदृष्ट्या जगाला वेगवेगळ्या भागांमध्ये विभाजित करण्याचा धोका आहे. रशिया आणि युक्रेन युद्धाकडे पाहता, पश्चिमेकडून विरुद्ध बाजूंनी तडजोडीचे थोडेसे संकेत मिळत असल्याने, रशिया-युक्रेन युद्धाचा परिणाम अपरिहार्य वाटतो-त्यामुळे जागतिक व्यवस्थेला तडा जाईल. रशिया, चीन, इराण, सीरिया, उत्तर कोरिया आणि इतर काही देश एका बाजूला आणि पश्चिमेकडे दुसऱ्या बाजूला या भगदाडाची चिन्हे आधीच दिसत आहेत. या संघर्षात तटस्थ राहिलेल्या देशांसाठी अर्थातच पुरेशी सुरक्षित जागा आहे.
जागतिक व्यवस्था काही मोजक्या देशांच्या वर्चस्वाखाली आतापर्यंत होती. मात्र सध्याच्या संक्रमणकालीन टप्प्यात रशिया-युक्रेन युद्ध तसंच हमास-इस्रायल संघर्ष या नैसर्गिक संक्रमणामध्ये तोल कुठेच झुकताना दिसत नाही. यामुळे बहु-ध्रुवीयतेला बळकटी मिळते. दुसऱ्या शब्दांत, देश दुसऱ्याशी आर्थिक संबंध राखून राजकीयदृष्ट्या एका बाजूने मतप्रदर्शित करु शकतात. चीन कदाचित रशियाशी मजबूत संबंध आणि पाश्चिमात्य देशांशी तुलनेने स्थिर आर्थिक संबंधांसह या द्वैताचे सर्वोत्तम स्वरूप दर्शवितो.
भारताच्या ऊर्जा आणि संरक्षण गरजा - रशिया हा भारताच्या सर्वात मोठ्या संरक्षण पुरवठादारांपैकी एक असल्याने, या संबंधांना मोठे धोरणात्मक महत्त्व आहे. फेब्रुवारी 2022 पासून, रशियावरील भारताचे तेल अवलंबित्व केवळ पुरवठा साखळीच्या समस्यांमुळेच नव्हे तर किंमतींच्या चलनांमुळे गुंतागुंतीचं आहे. ऊर्जा-निर्भर राष्ट्र असूनही, भारताची रशियाकडून होणारी तेलाची आयात जागतिक ऊर्जा बाजारावरील अवलंबित्व अधोरेखित करते. भारतासारख्या मोठ्या उर्जेवर अवलंबून असलेल्या देशासाठी तेलाच्या किमती स्थिरता हा महत्त्वाचा घटक आहे.
रशिया-युक्रेन युद्धाबाबत स्पर्धात्मक अंदाज आहेत, ज्यामुळे भारताच्या निवडींमध्ये गोंधळ होऊ नये. युद्धाच्या संभाव्य परिणामासारख्या बाह्य गोष्टींचा भारताच्या स्थितीवर प्रभाव पडू नये. शेवटी, रशिया-युक्रेन युद्धाच्या तुलनेत भारताचे स्वतःचे हित जपण्याचा भारताच्या इतर महान शक्ती संबंधांसाठी काय अर्थ असेल? अमेरिकेसोबतच्या संबंधांसाठी, याचा अर्थ अमेरिकेसोबत भारताची स्वतःची इंटरऑपरेबिलिटी सुनिश्चित करण्यासाठी अधिक निर्बंध आणि अतिरिक्त अंतिम-वापर निरीक्षण सक्ती टाळणे असा होऊ शकतो. दुसरे म्हणजे, भारत-रशिया संबंधातील चीनचा घटक चीन-रशिया संबंधाकडे दुर्लक्ष करून विकसित होण्याची शक्यता आहे, जोपर्यंत नाट्यमय बदलांमुळे चीनचे पश्चिमेसोबतचे संबंध तोडले जात नाहीत.
हेही वाचा..
