पुणे - आज महाशिवरात्री असल्यामुळे अनेकजण विविध शिव मंदिरात जात असतात. महाराष्ट्रात अनेक शिवमंदिरे प्रसिद्ध आहेत. यापैकी काही शिव मंदिरांना ५०० ते ६०० वर्षे जुना इतिहास आहे. यामध्ये पिंपरी चिंचवड शहरातील देहू मधील येलेश्वर या शिवमंदिराचादेखील समावेश आहे.
संत तुकाराम महाराजांचा वारसा लाभलेले देहू हे गाव. गावाशेजारीच असलेल्या येलवाडी गावात ५०० ते ६०० वर्ष जुने स्वयंभू शिवलिंग आहे. हे शिवमंदिर येलेश्वर नावाने प्रसिद्ध आहे. इंद्रायणी नदीच्या काठी वसलेल्या येलेश्वराच्या शिवलिंगाचे वैशिष्ट्य असे की, या शिवलिंगावर पेंटिंग केल्याप्रमाणे भस्म, कपाळावर तिसरा डोळा, आणि मागे केसांच्या जटा आहेत. याबाबत गावातील लोक इतिहास सांगतात की, ज्यावेळी मुघल सत्तेत असताना हिंदूंची विविध मंदिरे पाडत होते. त्यामध्ये येलवाडीतील येलेश्वराचाही समावेश होता.
मुघलांनी मंदिर पाडल्यानंतर गावातील लोकांनी शिवलिंग उचलून दुसऱ्या ठिकाणी ठेवले. हे मंदिर पाडण्यात आले, त्यावेळी शिवलिंगासमोर असलेल्या नंदीच्या चेहऱ्याचा काही भाग तुटला. काही काळानंतर याच शिवलिंगाची स्थापना गावकऱ्यांनी केली. इंद्रायणी नदीच्या किनारी मंदिर बांधून त्यामध्ये स्वयंभू शिवलिंगाची स्थापना करण्यात आली. मात्र, पूर्वी ज्याठिकाणी हे स्वयंभू मंदिर होते, तिथे तो दगडी नंदी अजूनही आहे. नवीन मंदिरात हा नंदी ठेवण्यासाठी गावकऱ्यांकडून अनेक प्रयत्न केले गेले, मात्र, हा नंदी उचलला जात नाही.
या मंदिराची आणखी एक आख्यायिका आहे. संत तुकाराम महाराजांनी आपली कन्या भागीरथी माता यांचा विवाह देहू शेजारील येलवाडी या ठिकाणी रहिवासी असलेल्या गाडे कुटुंबात करून दिला. त्यानंतर संत तुकाराम महाराज हे आपल्या मुलीला न सांगता वैकुंठी निघून गेले. भागीरथी मातेला ही गोष्ट समजल्यानंतर त्यांनी देवाचा धावा केला. त्यानंतर काही वेळासाठी संत तुकाराम महाराज हे वैकुंठातून पुन्हा आपल्या मुलीला भेटण्यासाठी येलवाडी याठिकाणी आले. वडील आलेले पाहून भागीरथी मातेने शेवयांची खीर बनवली. मात्र, या खिरीत घालण्यासाठी दूध नव्हते. गावात कुठेही दूध मिळाले नाही, त्यावेळी भागीरथी माता याच येलेश्वराच्या मंदिरात गेल्या. त्याठिकाणी त्यांना दृष्टांत झाला. भागीरथी मातेने येलेश्वराच्या समोर असलेल्या दगडी नंदीमधून दूध काढले आणि संत तुकाराम महाराजांना खीर खायला दिली. आजही या पुरातन असलेल्या येलेश्वराच्या दगडी नंदीवर भागीरथी मातेच्या बोटांचे ठसे आहेत.
असा प्राचीन इतिहास आणि आख्यायिका या शिवलिंगाला आणि नंदीला आहे. नुकतीच पुरातत्व खात्याकडूनही या शिवलिंगाची तसेच नंदीची पाहणी करण्यात आली आहे. महाशिवरात्रीच्या दिवशी येलवाडी गावात येलेश्वराचा उत्सव मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. पुणे जिल्हा आणि आसपासच्या परिसरातून अनेक भाविक भक्त महाशिवरात्रीच्या दिवशी या मंदिरात गर्दी करतात.
