मुंबई : महात्मा ज्योतिराव गोविंदराव फुले, ज्यांना महात्मा फुले किंवा ज्योतिबा फुले ( who in jayotiba phule ) असेही म्हणतात. महिलांची स्थिती सुधारण्यासाठी आणि त्यांना शिक्षित करण्याच्या ( Jyotiba Phule Punyatithi ) दिशेने, ज्योतिबा फुले यांनी 1854 मध्ये मुलींची शाळा उघडली. ही देशातील पहिली महिला शाळा होती. मुलींना शिकवण्यासाठी शिक्षक सापडला नाही तर त्यांनी स्वतः त्यांना काही दिवस शिकवले आणि आपल्या पत्नी सावित्रीबाईंना इतरांना ( who is savitribai phule ) शिकवण्यासाठी सक्षम केले. सावित्रीबाईंनी त्यांच्या शाळेत महिलांना शिकवण्याचे काम केले. त्या देशातील पहिल्या महिला शिक्षिका ठरल्या आहेत.
पण इतकं सोपं कुठे होतं, त्याला समाजाकडून बरंच काही ऐकावं लागलं. सावित्रीबाई जेव्हा शाळेत शिकवायला जायच्या तेव्हा शेण फेकून मारले जायचे. त्यांना धमकाविण्यात येत होते. ज्योतिबाच्या कुटुंबीयांचा छळ होत होता, त्यामुळे ज्योतिबाला वडिलांनी पत्नीसह घराबाहेर हाकलून दिले होते. त्यांना मारण्याचे प्रयत्नही झाले, पण ज्योतिबांनी हिंमत गमावली नाही आणि लवकरच एकामागून एक तीन मुलींच्या शाळा उघडल्या आणि स्त्री शिक्षणाला प्राधान्य दिले.
महात्मा फुले यांनी केवळ महिलांच्या शिक्षणासाठीच कार्य केले नाही तर समाजात पसरलेली जातिव्यवस्था, अस्पृश्यता आणि धार्मिक कट्टरता यांच्या विरोधात त्यांनी लढा दिला. गरीब आणि दुर्बलांना न्याय मिळवून देण्यासाठी त्यांनी १८७३ मध्ये ‘सत्यशोधक समाज’ स्थापन केला. ज्योतिबा फुले यांच्या निःस्वार्थ समाजसेवेसाठी 1888 मध्ये मुंबईत एका विशाल जाहीर सभेत त्यांना 'महात्मा' ही पदवी प्रदान करण्यात आली. एवढेच नाही तर धार्मिक कट्टरतेला विरोध करत त्यांनी पुजारीविना लग्नाचे विधी सुरू केले. त्यांच्या या कृत्याला मुंबई उच्च न्यायालयाने बिनशर्त मान्यता दिली. ज्योतिबा फुले हे बालविवाह विरोधी आणि विधवा पुनर्विवाहाचे समर्थक होते.
महात्मा ज्योतिबा फुले यांचा जन्म १८२७ साली पुण्यात झाला. ते एक वर्षाचा असताना त्यांच्या आईचे निधन झाले. त्याचे पालनपोषण एका महिलेने केले. त्यांचे कुटुंबीय अनेक पिढ्यांपूर्वी साताऱ्याहून पुण्यात आले आणि फुलांचे गजरे करायचे. त्यामुळे माळीच्या कामात गुंतलेली ही माणसे 'फुले' म्हणून ओळखली जायची. समाज सुधारक म्हणून ज्योतिबा फुले यांचे उद्दिष्ट समाजात पसरलेल्या वाईट प्रथांपासून लोकांना मुक्त करणे हे होते. फुले यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य धार्मिक कट्टरता, स्त्री-पुरुष समानता, स्त्रीशिक्षण या कार्यासाठी वाहून घेतले. 28 नोव्हेंबर 1890 रोजी पुण्यात ( Mahatma Jyotiba Phule Death ) त्यांचे निधन झाले.
