मुंबई - बाळ गंगाधर टिळक हे आपल्याला भारतीय स्वातंत्र्य लढ्यातील स्वातंत्र्यसेनानी, राजकारणी, तत्त्वज्ञ, संपादक, लेखक आणि वक्ते म्हणून परिचित आहेत. 'लोकमान्य' या उपाधीसह त्यांचा उल्लेख होतो. आत्ताच्या काळातील पत्रकारिता आणि टिळकांची पत्रकारिता यामध्ये तुलनाच होऊ शकत नाही. टिळकांसाठी पत्रकारिता म्हणजे स्वातंत्र्य मिळवण्यासाठी एक साधन होते. त्यांनी सरकारला'डोके' ठिकाणावर आहे का? असे प्रश्न विचारले. आजही काही पत्रकार असे प्रश्व विचारतात. मात्र, परिणाम होत नाही. काळानुरुप पत्रकारितेचे स्वरूप बदलत गेले आहे. भविष्यात आणखी बदल होतील. टिळकांच्या जाज्वल विचारांचा परिप्रेक्ष भविष्यासाठी नक्कीच उपयोगाचा ठरेल, असे मत ज्येष्ठ पत्रकार गिरीश कुबेर यांनी टिळकांच्या पुण्यतिथीनिमित्त ईटीव्ही भारतला दिलेल्या विशेष मुलाखतीत व्यक्त केले.
लोकमान्य टिळक यांच्या काळातील पत्रकारिता आणि आत्ताच्या काळातील पत्रकारितेबद्द्ल तुलना करणे म्हणजे टिळक आणि आत्ताचे पत्रकार दोघांवरही अन्याय केल्यासारखे आहे. चला पत्रकार बनू किंवा चला आपण संपादक बनूयात, असा टिळकांचा काळ नव्हता. समाजातील एक वर्ग नेहमी टिळकांच्या काळातील पत्रकारिता संपली अशी चर्चा करतो. मात्र, सध्या माध्यमांचे स्वरूप, गरज आणि वाचकांचीही गरज बदलली आहे, ही गोष्ट लक्षात घेणे महत्त्वाचे आहे.
टिळकांचे उद्योग आणि शेतीबद्दल स्वत:चे एक मत होते. केसरी वर्तमानपत्रातून त्यांनी याची मांडणी देखील केली. शेतकरी वर्तमानपत्र वाचत नाही, हे माहित असूनही टिळकांनी केसरीच्या माध्यमातून या प्रश्नांची मांडणी जाणीवपूर्वक केली. त्यापुढे जाऊन शेती प्रश्नांचा सखोल अभ्यास करून आपली भूमिका शेतकरी वर्गापर्यंत पोहोचवण्यासाठी कार्यकर्ते तयार केले. ते वर्तमानपत्र घेऊन शेतकऱ्यांच्या बांधावर जात आणि वाचून दाखवत. इंग्रज सरकारला शेत सारा देणे, कसे तोट्याचा आहे, हे बांधावर जाऊन टिळकांचे कार्यकर्ते शेतकऱ्यांना समजावून सांगत. टिळक धोरणी होते. त्यामुळे आज जर ते जिवंत असते, तर त्यांनी पत्रकारितेत झालेला बदलही निश्चितपणे स्विकारला असता. गोपाळ गणेश आगरकरांवर लिहिताना टिळकांच्या मथळ्याची भाषा 'माळावरचा महारोगी' अशी होती. हल्लीच्या काळात अशी भाषा वापरली तर गोंधळ माजेल. आपले वाचकही प्रचंड नाजूक झाले आहेत, असे कुबेर म्हणाले.
क्रियाशील संपादक असणे आत्ताच्या काळात सुयोग्य नसले तरी स्वातंत्र्यपूर्व काळाची ती गरज होती. सध्याच्या काळातील पत्रकारिता ही ठराविक साच्यामध्ये, ठरवून दिलेल्या खिडकीमध्ये राहूनच पूर्ण करावी लागते. टिळकांनी शेतकऱ्यांपर्यंत संदेश पोहोचवण्यासाठी जी कृती केली ती आजच्या काळात केली तर ते निश्चितपणे वेडसरपणा ठरेल. बाळ गंगाधर टिळक या उत्तुंग व्यक्तिमत्वाचा पत्रकारिता करणे हा मूळ उद्देश नव्हता. पत्रकारितेच्या माध्यमातून आपल्या मुख्य उद्देशाला फायदा होऊ शकतो, म्हणून त्यांनी पत्रकारितेचे व्रत स्विकारले होते, हे लक्षात घेणे गरजेचे आहे.
राजकारणात आले नसते तर टिळकांनी काय केले असते? या प्रश्नाचे उत्तर त्यांनी हयात असतानाच देऊन ठेवले आहे. ते गणिताचे उत्तम प्राध्यापक झाले असते. त्यामुळे जर काळाची गरज नसती तर पत्रकारितेऐवजी त्यांनी प्राध्यापकी निश्चितपणे केली असती, असे म्हणायला वाव आहे. लोकमान्य टिळक यांचे राष्ट्रभक्ती, राजकारण याविषयीचे विचार आपल्याला ठाऊक आहेत, पण त्यांचे अर्थविषयक विचार भारतीयांमध्ये दुर्लक्षितच राहिले. भारतीयांना प्रत्येक गोष्ट सोपी करून सांगण्याची आणि सोपी करून ऐकण्याची वाईट सवय लागली आहे. सोपे आणि सुलभीकरण यामधील फरक समजून घेतला जात नाही. त्यामुळे गोष्टी सोप्या करण्याच्या नादात आपण मनोरंजनीकरणाकडे गेलो. त्यातूनच गोष्टींमध्ये उथळपणा आला. अर्थकारणाचे मुद्दे हे गंभीरपणेच मांडावे लागतात. दुर्दैवाने टिळकांचा अर्थकारणाचा विचार हा ज्येष्ठांनी वाचकांपुढे मांडला नाही. त्यामुळे टिळकांच्या अर्थकारणाचा स्वतंत्रपणे अभ्यास करून नव्याने मांडणी करण्याची गरज आहे. टिळकांची अर्थकारणाची भूमिका नव्या पिढीने निश्चितपणे लक्षात घेतली पाहिजे. अर्थकारणाचा राजकारणासाठी उपयोग करणारा तो पहिला मोठा राजकारणी होता, असेही कुबेर यांनी सांगितले.
पत्रकारिता आता संकटात आहे का? असा प्रश्न सर्रास विचारला जातो. एक काळ होता तेव्हा घरांमध्ये रेडिओ असणे ही प्रतिष्ठेची गोष्ट होती. दूरदर्शन आल्यानंतर रेडिओ संपला, अशी भावना व्यक्त झाली. नव माध्यमांचेही काही प्रतिनिधी परंपरागत माध्यमे संपली, असा प्रचार करत आहेत. तो खोटा प्रचार आहे. अमेरिका आणि इतर पाश्चात्त्य आणि प्रगत देशामध्ये आजही न्यूयॉर्क टाइम्स आणि वॉशिंग्टन टाइम साठ ते सत्तर पानांची वर्तमानपत्रे निघतात. लोक तो विकत घेऊन वाचतात. यावरूनच लक्षात येते जोपर्यंत सकस कंटेंट आहे, तोपर्यंत माध्यमांना मरण नाही. माध्यमे संपल्याची चर्चा करणारे लोक त्यांच्याकडे देण्यासाठी काहीच नाही म्हणून, उगाचच अशी चर्चा करतात, असे स्पष्ट मत गिरीश कुबेर यांनी मांडले.
टिळकांच्या काळात 1896 साली भारतामध्ये प्लेगची साथ आली होती. व्यापाराच्या माध्यमातून हाँगकाँग, सिंगापूर, चीनमार्गे प्लेगचा भारतात प्रसार झाला होता. प्लेग साथीच्या नियमनासाठी तत्कालीन सरकारने मोठ्या प्रमाणात दडपशाही सुरू केली होती. या दडपशाहीचा निषेध लोकांना केला होता. 'आजार नको परंतु औषध आवर', अशी अवस्था त्यावेळी झाली होती. लोकांना घरातून बाहेर काढले जात होते. गावेच्या गावे रिकामे करुन लोकांना माळावर राहण्यास प्रवृत्त केले गेले. 125 वर्षांपूर्वी साथरोग नियंत्रणात आणण्यासाठीच्या कायद्याविरोधात टिळकांनी 'सरकारचे डोके ठिकाणावर आहे का? अशी भाषा वापरली होती. तरीही तोच कायदा आजही कोरोना महामारी नियंत्रण करण्यासाठी वापरावा लागतो, हे आपले दुर्दैव आहे. आजच्या काळामध्ये सरकारचे डोके ठिकाणावर आहे का? हा प्रश्न माध्यमांनी आणि संपादकांनी विचारून झाला आहे. मात्र, परिणाम दिसत नाही. त्यामुळे आता जनताच हा प्रश्न सरकारला विचारेल, असे वाटत असल्याचे कुबेर यांनी सांगितले.
