मुंबई - हरिवंशराय बच्चन यांचा जन्म २७ नोव्हेंबर १९०७ रोजी अलाहाबाद येथील कायस्थ कुटुंबात झाला. हरिवंशराय बच्चन यांचे पूर्वज मूळचे अमोधा (उत्तर प्रदेश) येथील रहिवासी होते. ते कायस्थ कुटुंब होते. काही कायस्थ कुटुंबे ही जागा सोडून अलाहाबादला स्थायिक झाली. त्यांच्या वडिलांचे नाव प्रताप नारायण श्रीवास्तव आणि आईचे नाव सरस्वती देवी होते. त्यांना लहानपणी 'बच्चन' म्हटले जायचे, ज्याचा शाब्दिक अर्थ 'बालक' किंवा 'मुलगा' असा होतो. पुढे ते या नावाने प्रसिद्ध झाले. कायस्थ शाळेत आधी उर्दू आणि नंतर हिंदी शिकले. इंग्रजी साहित्यातील प्रसिद्ध कवी डब्लू बी येट्स यांच्या कवितांवर संशोधन करून त्यांनी अलाहाबाद विद्यापीठातून इंग्रजी विषयात एमए आणि केंब्रिज विद्यापीठातून पीएचडी (पीएचडी) पूर्ण केली. 1926 मध्ये वयाच्या 19 व्या वर्षी त्यांचा विवाह श्यामा बच्चन यांच्याशी झाला, त्या त्यावेळी 14 वर्षांच्या होत्या. 1936 मध्ये टीबीमुळे श्यामाचा मृत्यू झाला. पाच वर्षांनंतर, 1941 मध्ये बच्चन यांनी तेजी सूरी या पंजाबी महिलेशी लग्न केले ज्या थिएटर आणि गायन क्षेत्रात कार्यरत होत्या. त्याच वेळी त्यांनी 'नीड का निर्माण फिर' सारख्या कविता रचल्या.
बच्चन आडनाव कसे पडले - अमिताभ बच्चन यांनी एकदा सोशल मीडियावर लिहिले होते की, ‘बाबूजींचा जन्म कायस्थ कुटुंबात झाला होता आणि श्रीवास्तव हे त्यांचे आडनाव होते. पण ते जाती व्यवस्थेच्या विरोधात होते. बाबूजींनी त्यांच्या वेदनादायक तपश्चर्याला नाव दिले, ‘बच्चन’! त्यांनी त्यांची सर्व कीर्ती, त्यांचे संपूर्ण आयुष्य या नावाशी जोडले.’ खरंतर, हरिवंश राय यांनी त्यांचे आडनाव ‘श्रीवास्तव’ बदलून ‘बच्चन’ केले होते. महान लेखक आणि कवी अनेकदा अशी त्यांची उपनावे ठेवतात.
जेव्हा अमिताभ बच्चन यांच्या शिक्षकांनी प्रवेश अर्जात त्यांचे आडनाव लिहायला सांगितले, तेव्हा त्यांच्या पालकांनी लगेच आपापसात बोलून ठरवले की ‘बच्चन’ हे यापुढे कुटुंबाचे आडनाव असेल. तिथून पुढे ‘बच्चन’ हे आडनाव आमच्या कुटुंबाला मिळाले. अमिताभ बच्चन यांनी सांगितले की, ‘हे नाव आमच्यासोबत कायम राहील आणि असेच राहील. माझे वडील आणि बच्चन या आडनावाचा मला खूप अभिमान आहे.’
