समाजात भूल (Anaesthesia) देण्याबाबत जागरुकता निर्माण व्हावी, यासाठी दरवर्षी 16 ऑक्टोबर रोजी ‘जागतिक भूल दिन’ साजरा केला जातो. अमेरिकन दंतचिकित्सक विल्यम टीजी मॉर्टन (American dentist William Morton) यांनी 1846 मध्ये सर्जिकल ॲनेस्थेटिक म्हणून इनहेल्ड ईथरचा वापर प्रथम सार्वजनिकपणे प्रदर्शित केला होता. ॲनेस्थेशियाचा शाब्दिक अर्थ संवेदना नष्ट होणे असा आहे. यासाठी वापरल्या जाणार्‍या औषधांना भूल देण्याचे औषध म्हणतात. शस्त्रक्रियेदरम्यान शरीराच्या कोणत्याही भागात संवेदना सुन्न करण्यासाठी भूलचे औषध दिले जाते. जागतिक भूल दिनानिमित्त (World Anaesthesia Day 2022) जाणून घेऊया याविषयी अधिक माहिती.
एक स्वतंत्र शाखा : वैद्यकीय क्षेत्रात अ‍ॅनेस्थेशियाला विशेष महत्व आहे. ही एक स्वतंत्र शाखा आहे. शस्त्रक्रियेदरम्यान रुग्णांना वेदना होऊ नये, यासाठी भूल दिली जाते. काही वर्षांपूर्वी रुग्णाला बेशुद्ध करण्यासाठी वेगवेगळे अवघड उपाय करावे लागत असत. त्यामुळे रुग्णाला कधी लवकर जाग येत असे, तर कधी उशीर होत असते. मात्र ॲनेस्थेशियाच्या शोधानंतर आवश्यकतेनुसार रुग्णाला बेशुद्ध करणं शक्य होऊ लागलं.
अ‍ॅनेस्थेसिया म्हणजे काय : रुग्णाला गंभीर शस्त्रक्रियेदरम्यान, वेदना होऊ नये किंवा वेदना कमी प्रमाणात व्हावी यासाठी काही औषधे वापरली जातात. वैद्यकीय भाषेचे याला अ‍ॅनेस्थेसिया असे म्हणतात. रुग्णाला इंजेक्शनद्वारे किंवा तोंडाने वाफ देऊन देखील भूल दिली जाते. भूल देण्यासाठी भूलतज्ज्ञ असतात.
अ‍ॅनेस्थेसियाचा प्रकार : अ‍ॅनेस्थेसियाचे सामान्यतः दोन प्रकार निर्धारित केले जातात. पहीलं लोकल अ‍ॅनेस्थेटिक आणि दुसरं म्हणजे जनरल अ‍ॅनेस्थेटिक. या दोन व्यतिरिक्त, इतर अनेक प्रकार आहेत.
लोकल अ‍ॅनेस्थेटिक : लोकल ॲनस्थेशिया ही एक सामान्य वैद्यकीय प्रक्रिया आहे. जी शरीरातील एखादा विशिष्ट भाग बधिर करण्यासाठी वापरली जाते. यामध्ये पेरिफेरल नसांमध्ये रक्तप्रवाह थांबवला जातो किंवा नसांच्या शेवटी जाणीव तयार होणे थांबवले जाते ज्यामुळे बधिरत्वाची भावना तयार होते. याच्या मदतीने रुग्णाच्या शरीराचा कोणताही भाग सुन्न होतो. किरकोळ शस्त्रक्रियेदरम्यान याचा वापर केला जातो.
जनरल अ‍ॅनेस्थेटिक : सामान्य अ‍ॅनेस्थिशिया चा वापर नियंत्रित बेशुद्ध स्थिती तयार करण्यासाठी केला जातो, जे शस्त्रक्रियेच्या प्रक्रियेमध्ये गरजेचे असते (ज्यामुळे माणूस हलू शकत नाही किंवा त्याला वेदना होत नाहीत.) जी औषधे सामान्य अ‍ॅनेस्थेटिक्स म्हणून ओळखली जातात. ती तुम्हाला झोपवण्यासाठी वापरली जातात किंवा तुम्हाला आरामदायक वाटण्यासाठी किंवा शस्त्रक्रियेदरम्यान सुरक्षित वाटावे म्हणून वापरली जातात. यात शस्त्रक्रियेपूर्वी रुग्णाला पूर्णपणे शांत केले जाते. जनरल अ‍ॅनेस्थेटिकच्या प्रभावामुळे रुग्णाला वेदना होत नाही. हे गंभीर शस्त्रक्रियांमध्ये वापरले जाते.
रिजनल अ‍ॅनेस्थेटिक : जेव्हा रुग्णाच्या शरीराच्या एका भागात अधिक खोल सुन्नपणा आवश्यक असतो. तेव्हा हे वापरले जाते. ही भूल शरीराच्या विशिष्ट भागाला सुन्न करण्यासाठी आणि वेदना थांबवण्यासाठी दिली जाते. रिजनल ऍनेस्थेसियाचा वापर बहुतेक वेळा टोकाच्या (हात, पाय, हात किंवा पाय) ऑर्थोपेडिक शस्त्रक्रियेसाठी, महिला प्रजनन शस्त्रक्रिया (स्त्रीरोगविषयक प्रक्रिया आणि सिझेरियन विभाग) किंवा पुरुष पुनरुत्पादक शस्त्रक्रिया आणि मूत्राशय आणि मूत्रमार्गावरील ऑपरेशनसाठी केला जातो.
एपिड्युरल अ‍ॅनेस्थेटिक : डॉक्टर तुमच्या पाठीच्या कण्याभोवती असलेल्या द्रवपदार्थाच्या थैलीबाहेर औषधीय इंजेक्शन देतात. याला एपिड्युरल स्पेस म्हणतात. औषध आपल्या शरीराच्या एका विशिष्ट भागात भावना सुन्न करते किंवा अवरोधित करते जेणेकरून आपल्याला एकतर कमी वेदना जाणवत नाही किंवा प्रक्रियेवर अवलंबून अजिबात वेदना होत नाही. हे अ‍ॅनेस्थेटिक सामान्यतः शरीराच्या खालच्या अर्ध्या भागाला सुन्न करण्यासाठी वापरले जाते. सामान्यतः प्रसूतीदरम्यान याचा वापर होतो. तसेच अश्या काही शस्त्रक्रिया ज्या कमरेच्या खालच्या भागात पायापर्यंत केल्या जातात. तिथे याचा वापर होतो.
स्पाइनल अ‍ॅनेस्थेटीक : स्पाइनल ॲनेस्थेशिया बहुतेकदा जननेंद्रिया, मूत्रमार्गात किंवा शरीराच्या खालच्या प्रक्रियेसाठी वापरली जाते. एपिड्युरल ॲनेस्थेशियाचा उपयोग प्रसूतीदरम्यान आणि प्रसूतीदरम्यान आणि श्रोणि आणि पाय यांच्या शस्त्रक्रियेदरम्यान केला जातो. एपिड्युरल आणि स्पाइनल ॲनेस्थेशियाचा वापर बर्याचदा केला जातो, जेव्हा: कोणत्याही वेदना औषधाशिवाय प्रक्रिया किंवा प्रसूती खूप वेदनादायक असते. या अ‍ॅनेस्थेटिकचा वापर शरीराच्या खालच्या भागाला जसे की पाठीचा कणा किंवा पाठीचा खालचा भाग सुन्न करण्यासाठी केला जातो. याचा प्रभाव सुमारे 3 तास टिकतो.
हे आहेत ॲनेस्थेशियाचे दुष्परिणाम : अ‍ॅनेस्थेसिया ही अनेक औषधांनी तयार केली असते, त्यामुळे काही लोकांना दुष्परिणाम होऊ शकतात. ज्यामुळे पुढील समस्या निर्माण होऊ शकतात. उलट्या किंवा मळमळ होणे, चक्कर येणे, लघवी करण्यात अडचण येणे, वेदना होणे, बेशुद्ध वाटणे, थंडी वाजणे, थरथर होणे, डोकेदुखी, खाज सुटणे.
भूलच्या औषधीचा दुष्परिणाम होऊ नये, यासाठी भूलतज्ज्ञ रुग्णाशी बोलतात आणि त्यांना त्यांच्या आरोग्याच्या संबंधित काही महत्त्वाचे प्रश्न विचारतात. जे अ‍ॅनेस्थेसियोलॉजिस्टला त्याच्या रुग्णासाठी सर्वात सुरक्षित औषध निवडण्यास मदत करते. भूल दिल्यानंतर, डॉक्टरांची टीम रुग्णाला सतत निरीक्षणाखाली ठेवतात आणि आवश्यकतेनुसार ते रुग्णाची औषधे, श्वास, तापमान आणि रक्तदाब मोजमाप करतात व नियंत्रणात ठेवतात.
