जागतिक दिव्यांग दिनाच्या (World Day of Persons with Disabilities ) निमित्ताने दिव्यांग व्यक्तींबाबत सर्वसामान्य जनतेत (समाजामध्ये) जनजागृती निर्माण व्हावी, दिव्यांग बांधवांचा सन्मान व्हावा, त्यांचे शिक्षण, प्रशिक्षण व पुनर्वसन करण्यासाठी समाजामध्ये जनजागृती व्हावी. या उद्देशाने दिव्यांग दिन साजरा करण्यात येतो. तसेच समाजातील प्रत्येक घटकांनी दिव्यांगांच्या प्रति, सहानुभूती न दाखवता त्यांना संधी देऊन त्यांचा आत्मविश्वास वाढवण्यासाठी प्रेरित करणे आवश्यक आहे. जागतिक दिव्यांग दिनाच्या निमित्ताने दिव्यांग व्यक्तींच्या समस्या समजावून घेता याव्यात याबाबत समाजात जनजागृती व्हावी, दिव्यांगांचे प्रश्न जाणून घेऊन, त्यांच्या उध्दारासाठी मदत मिळावी. म्हणून या दिवसाची योजना आहे.
का साजरा केल्या जातो : सयुंक्त राष्ट्रसंघातर्फे १९८३ ते १९९२ हे दशक दिव्यांगासाठी अर्पण करण्यात आले होते. जगभरातील संपूर्ण देशभरात या दशकामध्ये दिव्यांगांच्या उद्धारासाठी योजना राबविण्यास भाग पाडले होते. या दशकाच्या शेवटी '३ डिसेंबर रोजी जागतिक दिव्यांग दिन' साजरा करण्याबाबत या दिवसाची निवड करण्यात आली होती. १९९२ च्या ३ डिसेंबर पासून जागतिक दिव्यांग दिन साजरा करण्यात येतो. RPWD ACT 2016 दिव्यांग व्यक्ती अधिकार अधिनियम २०१६ नुसार अपंग या शब्दा ऐवजी आता दिव्यांग असा शब्द बदल करण्यात आला आहे. तेव्हापासुन ३ डिसेंबर 'जागतिक दिव्यांग दिन' म्हणून देखील ओळखले जाते.
दिव्यांग कल्याण विभाग : यंदा महाराष्ट्र शासनाने दिव्यांगांच्या सर्वांगीण विकासासाठी स्वतंत्र दिव्यांग कल्याण विभाग स्थापन करण्याचा निर्णय घेतला असून; 'दिव्यांग कल्याण विभाग - दिव्यांग मंत्रालय' ३ डिसेंबर 2022 पासून कार्यान्वित होईल, अशी घोषणा करण्यात आली आहे. महाराष्ट्र राज्य हे दिव्यांगासाठी स्वतंत्र विभाग निर्माण करणारे देशातील पहिले राज्य ठरले आहे. दिव्यांगांचे शिक्षण, प्रशिक्षण, पुनर्वसनाच्या योजना लाभार्थी पर्यंत सहज व सुलभपणे पोहचवण्यासाठी या विभागाची मदत होणार आहे.
विविध कार्यक्रम: ३ डिसेंबर जागतिक दिव्यांग दिनाच्या निमित्ताने सर्व सामान्य व्यक्ती प्रमाणे दिव्यांग व्यक्ती देखील सहजतेने कार्य करू शकतात. दिव्यांगत्वावर मात करून यशस्वी होता येते. यासाठी प्रोत्साहनाची गरज असते. हे दाखवुन देण्यासाठी, त्यानिमित्ताने समाजामध्ये जनजागृती व्हावी यासाठी या दिवशी विविध कार्यक्रमाचे आयोजन करण्यात येते. त्यामध्ये विविध क्रीडा स्पर्धा, प्रभात फेरी, व्याख्याने, भाषण अशा विविध कार्यक्रमाचे आयोजन करून; दिव्यांग व्यक्तींचा सन्मान केला जातो. त्यांच्या विषयी समाजातील घटकांमध्ये दिव्यांग विषयी जनजागृती करण्यात येते.
इतिहास : दिनांक २० सप्टेंबर १९५९ रोजी बेल्जियम या देशामधील एका मोठ्या कोळशाच्या खाणीत भीषण स्फोट झाला होता. या खाणीमध्ये लाखो मजूर काम करीत होते. या घडलेल्या दुर्घटना मुळे हजारो मजूर कोळशाच्या खाली गाडले गेले, तर हजारो लोक मृत्यूमुखी पडले. मरण पावलेल्या किती तरी जास्त पटीने लोक जखमी झाले. कित्येक मजुरांचे हात-पाय तुटले तर कोणाचे कायमचे कान बधीर झाले. कोळशाच्या धुरामुळे लोक कायमचे अंध झाले होते.
मोठे आंदोलन : बेल्जियम येथे घडलेल्या घटनेमुळे खाणीत मरण पावलेल्या कुटुंबाना तेथील नियमानुसार नुकसान भरपाई मिळाली, मात्र जे लोक जखमी व ज्यांना कायमचे अपंगत्व आले होते. त्यांना कसल्याही प्रकारची मदत कोळसा खाण मालकाने दिली नाही. बेल्जियम सरकारने देखील याबाबत कसलीही मदत दिली नाही. कायमस्वरूपी विविध अपंगत्व आल्याने भरपाई तर मिळाली नाही, त्याचबरोबर त्यांचा रोजगार देखील बुडाला. त्यामुळे या मजुरांचा प्रश्न ऐरणीवर आला. या खाणीत काम करणारे मजूर मरण पावले तरच नुकसान भरपाई मिळत असे, मात्र कोळसा खाणीत काम करत असताना कोणी मजूर जखमी झाला किंवा अपंग झाला तर त्याला नुकसान भरपाई मिळत नसे . त्यामुळे सर्वच खाणीत काम करणारे मजूर एकत्रित झाले आणि त्यांनी खान मालकाच्या विरोधात देशांमध्ये प्रचंड मोठे आंदोलन उभारले .
आंदोलन यशस्वी : या आंदोलनात अपंगत्व आलेल्या कामगारांना नुकसान भरपाई मिळावी व अपघात विमा लागू करावा, अशी मागणी समोर आली. अशा प्रकारचे दिव्यांगाच्या मागणीसाठी उभारले गेलेले हे जगभरातील पहिले आंदोलन ठरले. त्यामुळे जगभरातील संपूर्ण देशाचे लक्ष या आंदोलनाकडे गेले. शेवटी कोळसा खान मालक व बेल्अजियम सरकारला या शारीरिक नुकसान झालेल्या लोकांच्या आंदोलनाची दखल घ्यावी लागली व त्यांना योग्य तो मोबदला द्यावा लागला.
संघटनांची निर्मिती : या कोळसा खाणीत झालेल्या दुर्घटनेमुळे हजारो लोकांना अंधत्व, कर्णबधीरपणा, अस्थिव्यंग या सारखे दिव्यांगत्व आले होते. या दिवसाची आठवण म्हणून जागतिक आरोग्य संघटना (WHO) संघटनेने सन १९६२ या वर्षापासून मार्च महिन्यातील तिसरा रविवार हा जागतिक दिव्यांग दिन साजरा करण्याचे ठरविले गेले. सुरुवातीचे काही वर्ष हा दिवस स्मृतिदिन व अपघात दिन म्हणूनच साजरा करण्यात येत होता. या कालावधीत दिव्यांग व्यक्तींच्या स्वतःच्या हक्कासाठी त्यांच्या उद्धारासाठी अनेक संघटना निर्माण झाल्या त्यांच्या माध्यमातून आंदोलने होऊ लागले.
राष्ट्रीय अपंग पुनर्वसन परिषद कायदा : बेल्जियम देशातील एका घटनेने जगातले सर्व दिव्यांग बांधव एकत्र झाले. सर्वच देशांमध्ये अपंगांसाठी विविध योजना असाव्यात कायदे असावेत म्हणून दिव्यांगांनी आपल्या शासनाकडे मागण्या लावून धरल्या. या सर्व प्रकारामुळे संयुक्त राष्ट्र संघाने (United Nations) सन १९८१ हे वर्ष जागतिक दिव्यांग वर्ष म्हणून साजरे करण्याचे जाहीर केले. पुढे सन १९९२ मध्ये राष्ट्रीय दिव्यांग पुनर्वसन परिषद कायदा तयार करण्यात आला.
३ डिसेंबर १९९४ पासुन सुरुवात : जागतिक दिव्यांग दिन हा मार्च महिन्यातील तिसरा रविवारी वेगवेगळ्या तारखेला येऊ लागला. एकीकडे जगातले सर्व विशेष दिन हे एका विशिष्ट तारखेला असतांना अपंग दिन वेगवेगळ्या तारखेला येऊ लागला. त्यामुळे दिव्यांग दिन देखील एका विशिष्ट तारखेला असावा, असा मुद्दा समोर येऊ लागला. सन १९९४ मध्ये जागतिक आरोग्य परिषद व सयुंक्त राष्ट्र संघाच्या पुढाकाराने ३ डिसेंबर हा दिवस जागतिक दिव्यांग दिवस म्हणून साजरा करण्याचे ठरविण्यात आले. ३ डिसेंबर जागतिक दिव्यांग दिन सन १९९४ पासून साजरा करण्यास सुरुवात झाली.
अपंग व्यक्ती अधिकार: या दिनाच्या निमित्ताने दिव्यांग व्यक्तींच्या उद्धारासाठी समाजातील प्रत्येक घटकाने पुढाकार घेऊन दिव्यांगांच्या प्रती दया न दाखवता दिव्यांग व्यक्ती देखील सामान्य व्यक्ती प्रमाणे आपले जीवन सन्मानाने जगू शकतो, हा आत्मविश्वास देवून त्यांना संधी देणे आवश्यक आहे. शासन स्तरावर विविध उपक्रम योजना राबविण्यात येते. त्यामध्ये महत्वाचे म्हणजे २०१६ मध्ये पारित झालेला दिव्यांग व्यक्ती अधिकार अधिनियम RPWD ACT 2016 हा कायदा भारत सरकारने पारित केला आहे.
अपंगत्वावर मात : दिव्यांग व्यक्तींच्या शिक्षणापासून ते त्यांच्या पुनर्वसन होण्यापर्यंत शासनामार्फत विविध सवलती दिल्या जातात. दिव्यांग व्यक्तींच्या उद्धारासाठी ३ डिसेंबर जागतिक दिव्यांग दिनानिमित्त त्यावर मात करून यशस्वी झालेल्या व्यक्तींच्या प्रेरणादायी यशोगाथा , व्याख्याने, विविध स्पर्धा घेवून त्यांना प्रेरित केले जाते. त्यामध्ये हेलन केलर, लुईस ब्रेल, स्टीफन हॉकिंग या महान व्यक्तींनी दाखवून दिले आहे की, दिव्यांग असून देखील त्यावर मात करून यशस्वी होता येते.
देशातील पहिले राज्य : दिवसेंदिवस दिव्यान्गांच्या सर्वांगीण विकासासाठी शासन विविध उपाययोजना करत आहे. या वर्षी महाराष्ट्र सरकारने स्वतंत्र दिव्यांग कल्याण विभाग स्थापन करण्याचा निर्णय घेतला आहे. दिव्यांगांच्या सर्वांगीण विकासासाठी स्वतंत्र दिव्यांग कल्याण विभाग ३ डिसेंबर पासून कार्यन्वित होणार आहे. महाराष्ट्र राज्य हे दिव्यान्गांसाठी स्वतंत्र विभाग निर्माण करणारे देशातील पहिले राज्य ठरले आहे. दिव्यांगांचे शिक्षण, प्रशिक्षण, पुनर्वसनाच्या योजना लाभार्थी पर्यंत सहज व सुलभ पणे पोहचवण्यासाठी या विभागाची मदत होणार आहे.
