कैलाश सत्यार्थी हे एक भारतीय बालहक्क चळवळकर्ते व 2014 मधील नोबेल शांतता पारितोषिक विजेते आहेत. 1990 सालापासून बालमजूरी उच्चाटनाचे काम करणाऱ्या सत्यार्थींच्या 'बचपन बचाओ आंदोलन' या संस्थेने आजवर सुमारे 90 हजार मुलांची सक्तमजूरीमधून मुक्तता केली आहे. 2015 मध्ये जगातील सर्वात मोठ्या नेत्यांच्या यादीत स्थान मिळविणारे कैलाश सत्यार्थी 2025 पर्यंत जगातील बालमजुरी संपवण्यासाठी मोहीम राबवित आहेत. ईटीव्ही भारतच्या दिल्ली डेस्कचे प्रमुख विशाल सूर्यकांत यांनी नोबेल पुरस्कार विजेते कैलाश सत्यार्थी यांच्य़ाशी खास चर्चा केली.
ईटीव्ही भारत - नुकतेच जागतिक आरोग्य संस्थेने (डब्ल्यूएचओ) आयोजित केलेल्या जागतिक आरोग्य महासभेला संबोधित करण्यासाठी मुख्य वक्ता म्हणून तुम्हाला आमंत्रित केले गेले होते. यावेळी आपण कोणत्या मुद्यांवर जोर दिला.
कैलाश सत्यार्थी - सामाजिक कार्यकर्ते असल्याने माझ्यासाठी ही फार अभिमानाची बाब होती. कारण, पंतप्रधान किंवा राष्ट्रपती यांच्याऐवजी मला जागतिक आरोग्य संघटनेच्या महासभेत बोलावण्यात आले. जगाला आता दयनीय, पिचलेल्या आणि मागे पडलेल्या मुलांच्या अडचणी समजून घ्यायच्या आहेत, असे मला वाटले. जागतिक आरोग्य महासभेत मी मूलभूत समस्या उपस्थित केल्या.
जगातील कोट्यावधी मुले अजूनही शाळेत जात नाहीत. मुलांना बालमजूरी, लैंगिक अत्याचार, वेश्याव्यवसाय करण्यास भाग पाडले जाते. आशा मुलांचे स्वास्थ आणि त्याचे शिक्षण एकाकीपणाने पाहिले जाऊ शकत नाही. हे दोन्ही मुद्दे एकमेंकाशी जोडलेले आहेत. म्हणून जगभरातील देशांनी यावर एकत्र काम केले पाहिजे.
डब्ल्यूएचओ, युनिसेफ, युनेस्को इत्यादी सर्वानी एकत्र काम केले पाहिजे. यासाठी, संयुक्त राष्ट्र संघाचा एक उच्चस्तरीय गट तयार केला पाहिजे. जो कोरोना साथीच्या परिणामापासून मुलांना मुक्त करू शकेल. महामारीच्या दुष्परिणामांवर काम करण्याचे काम केवळ आरोग्य मंत्रालयच करू शकत नाही. परंतु शिक्षण मंत्रालय आणि जगातील इतरही संस्था कार्य करतील. दुसरे म्हणजे, प्रत्येक देशात एक विशेष टास्क फोर्स देखील तयार केले जावे, असा प्रस्ताव मी महासभेत मांडला.
ईटीव्ही भारत - कोरोना महामारीत भारतासह संपूर्ण जगात मुलांनाच सर्वाधिक त्रास झाला आहे. मुले सोडता सर्व वर्गांचा सरकारने विचार केला. मुलांसाठी कोणतीही विशेष तरतूद कुठेही दिसत नाही? असे का आणि काय केले पाहिजे?
कैलाश सत्यार्थी - राजकीय, सामाजिक, आर्थिक, सांस्कृतिक प्राधान्यांमध्ये मुले येत नाहीत, ही मोठी चूक आहे. यामुळेच एवढ्या मोठ्या संख्येने मुले शिक्षणापासून वंचित आहेत. आंतरराष्ट्रीय विकासाच्या अनुदानामध्येही मुलांना प्राधान्य देण्यात आलेले नाही. नोबेल पारितोषिक विजेते, राज्यप्रमुख, माजी राष्ट्रप्रमुख, संयुक्त राष्ट्र संघाचे प्रमुख यांना एकत्रित करण्यासाठी मी पुढाकार घेतला. मुलांना त्यांचा वाटा मिळाला पाहिजे, हे मी वेळोवेळी म्हणत आलो आहे. सयुंक्त राष्ट्र संघटनाचे हे वर्ष बाल कामगार निर्मूलनासाठी आहे. त्यामुळे ही मोहीम सुरू केली.
ईटीव्ही भारत - कोरोनाचा भारतातील मुलांवर कसा परिणाम झाला आहे? यामुळे तस्करी आणि बालमजुरी वाढली?
कैलाश सत्यार्थी - कोरोनाचा भारतावर खूप वाईट परिणाम झाला आहे. लाखो मुले शाळेत जाऊ शकत नाहीत. बरेच मुले एकवेळेच्या जेवणावर आहेत. ही अत्यंत चिंतेची बाब आहे.
ईटीव्ही भारत - कोरोना कालावधीत मुलांवरील लैंगिक अत्याचाराच्या घटना वाढल्याचे वृत्त आहे? यामागे काय कारण आहे?
कैलाश सत्यार्थी - ही अत्यंत लज्जास्पद बाब आहे. संपूर्ण जगासाठी ही विडंबना असून चिंतेची बाब आहे. यामुळे समाजाचे मानसिक पतन झाले आहे. तसेच त्या मुलांचे आयुष्य उध्वस्त झाले आहे. त्यांच्याशी मैत्रीपूर्ण वागण्याची जबाबदारी ही पालकांची आहे.
ईटीव्ही भारत- लॉकडाऊनमुळे परप्रांतीय कामगार मोठ्या संख्येने गावाकडे स्थलांतरित झाले. अशा परिस्थितीत मुलांच्या शाळा सुटल्या. शहरांमध्ये ऑनलाईन वर्ग घेतले जात आहेत. मात्र, गरीब मुले स्मार्ट फोन अभावामुळे अभ्यासापासून वंचित आहेत. यासाठी काही पाऊल उचलायला हवे का?
कैलाश सत्यार्थी - सुविधा उपलब्ध न होणाऱ्या मुलांसाठी सरकारने पाऊल उचलावे. सामाजिक संस्था, कॉर्पोरेट हाऊस यांनी पुढाकार घेत मुलांना मदत करावी. मुलांना मोफत इंटरनेट सुविधा उपलब्ध करून देणे ही सरकारचीही जबाबदारी आहे.
ईटीव्ही भारत - महामारीत मुलांच्या मानसिक आरोग्यावरही गंभीर परिणाम दिसून येत आहे. या समस्येवर सरकारचे लक्ष जात आहे का? यावर काय उपाय आहेत?
कैलाश सत्यार्थी - यासंदर्भात मी पंतप्रधान नरेंद्र मोदींना पत्र लिहले आहे. म्हणूनच राष्ट्रीय पातळीवर एक टास्क फोर्स स्थापन केले जावे. या टास्क फोर्समध्ये बाल मानसशास्त्रज्ञांचा समावेश करावा. लॉकडाऊननंतर मुलांच्या मानसिक आरोग्यावर विशेष लक्ष दिले पाहिजे.
ईटीव्ही भारत - कोरोना महामारीत देशातील आरोग्य व्यवस्थेचे पितळ उघड पडले आहे. मुलांना आणि वृद्धांना आरोग्य सेवा देण्यात आपण आरोग्य सेवा देण्यात कमी पडलो. या मागे काय कारण आहे आणि काय केले पाहिजे?
कैलाश सत्यार्थी - आरोग्य व्यवस्था बळकट करण्याची गरज असून त्यामध्ये अधिकाधिक संसाधनांची गुंतवणूक करावी लागेल. आरोग्यास संवैधानिक अधिकाराचा दर्जा द्यावा. जर आपण आपल्या देशात आरोग्य हे मूलभूत हक्क केला. तर संपूर्ण आरोग्य व्यवस्था बळकट होऊ शकते. तसेच एक सकारात्मक पुढाकार लोकांमध्ये येईल. नैराश्य, भीती आणि अनिश्चिततेपासून ते मुक्त होतील. आरोग्य हा माझा मूलभूत हक्क आहे, यावर लोकांचा विश्वास असेल.
ईटीव्ही भारत - कोरोना महामारीत अनेक मुले अनाथ झाले आहेत. अनाथ मुलांसाठी सरकारने मदतीची घोषणा केली आहे. मात्र, ते कोरोनामुळे अनाथ झाले आहेत, हे कसे ठरवणार? गावांमध्ये चाचण्या होत आहेत का?
कैलाश सत्यार्थी - अनाथांनाचे कल्याण करणारे खूप कमी लोक सरकारी यंत्रणेत आहेत. बाल कल्याण मंत्रालयातील कर्मचारी सरकारी नोकरीप्रमाणे आपले काम करतात. म्हणूनच सामाजिक कार्यकर्त्यांवर आणि तरुणांवर ही जबाबदारी सोपविली पाहिजे. सरकारबरोबरच सामाजिक आणि धार्मिक संस्थासुद्धा पुढाकार घेतला पाहिजे. प्रत्येक मुलास शिक्षणाचा अधिकार असावा.
ईटीव्ही भारत - बालकामगारांसंदर्भात चर्चा केली. देशातील एक वर्ग असा युक्तिवाद करतो, की गरीब मुलांनी काम नाही केले. तर काय खातील. दारिद्र्य संपवा, मग बालमजुरी आपोआप संपेल, असे ते म्हणातात. या युक्तिवादाबद्दल तुमचे काय म्हणणे आहे?
कैलाश सत्यार्थी - मुले ही आपली प्राथमिकता का नाहीत. त्यांच्या आई-वडिलांना वर्षातील 100 दिवसही रोजगार मिळत नाही. देशात जर व्यस्कर लोग आहेत. तर तुम्ही त्यांना रोजगार द्या. जर एखादा बालकामगाराला तुम्ही काम दिल्यास, दुसरीकडे तुम्ही एका व्यस्कराला बेरोजगार करत आहात. तसेच तो बालकामगार शिक्षणापासून वंचित राहिल. निरक्षरता, दारिद्र्य आणि बालमजुरी हे एक त्रिकोणी चक्र आहे, जे एकमेकांना पूरक आहेत. जर आपण देशात शिक्षणाचा हक्क कायदा आणि बालमजुरीविरोधात बनविलेला कायदा लागू केला. तर आपण या समस्येपासून मुक्त होऊ शकतो
ईटीव्ही भारत - शेवटी एक प्रश्न. 'बचपन बचाओ' मोहीम तुम्ही राबवत आहात. स्व:ताचे बालपण तुम्ही किती जपले आहे?
कैलाश सत्यार्थी - बालपण आणि वय या दोघांना मी एकत्र जोडत नाही. बालपणाचा अर्थ सत्यता, इमानदारी, पारदर्शकता आणि दुसऱ्यांना क्षमा करण्याचे साहस, नवनवीन गोष्टी शिकणे, हे सर्व बालपण आहे. कुणीही अहंकार न बाळगता समाजात चांगले कार्य करण्यास सक्षम आहे. खऱ्या अर्थाने ते बालपण आहे. मी रोज मुलांबरोबर खेळतो, हसतो आणि विनोद करतो. मुलांच्या डोळ्यांद्वारे जगाकडे पाहा, ते खूप सुंदर आहे. जर आपण मुलांसाठी मनापासून प्रयत्न केले. तर मग अशी कोणतीही समस्या नाही जी सोडविली जाऊ शकत नाही.
