હૈદરાબાદ: મેનોપોઝ (Hormonal Imbalance) દરમિયાન મહિલાઓમાં અનેક પ્રકારની સમસ્યાઓ જોવા મળે છે. પરંતુ આ સમય દરમિયાન જે સમસ્યા તેને વધુ પરેશાન કરે છે તે છે "હોટ ફ્લેશ". હોટ ફ્લેશ (Causes of Hot Flashes) એ વાસ્તવમાં એવી સ્થિતિ છે, જ્યાં અચાનક શરીરમાં ગરમીનો અહેસાસ, પરસેવો, ગભરાટ અને ગરમ લાગવા પર દેખાતી તમામ અસરો તીવ્ર સ્વરૂપમાં દેખાવા લાગે છે. હોટ ફ્લૅશની સ્થિતિમાં, ઘણી વખત વ્યક્તિ શિયાળાની ઋતુમાં પણ ખૂબ ગરમ કપડાં પહેર્યા વિના પસીનામાં તરબોળ થઈ શકે છે. સ્ત્રીઓમાં, આ સમસ્યા સામાન્ય રીતે પેરી મેનોપોઝથી મેનોપોઝ પછીના સમયગાળા સુધી જોવા મળે છે.
હોટ ફ્લૅશની સમસ્યા: સ્ત્રીઓમાં મેનોપોઝ દરમિયાન હોટ ફ્લૅશની સમસ્યા માટે હોર્મોનલ અસંતુલન જવાબદાર હોવાનું માનવામાં આવે છે. પરંતુ મેનોપોઝ સિવાય, આ સમસ્યા માત્ર મહિલાઓમાં જ નહીં પરંતુ અન્ય ઘણા કારણોસર હોર્મોન્સમાં અસંતુલનને કારણે પુરુષોમાં પણ જોવા મળે છે.
હોટ ફ્લૅશના કારણો અને લક્ષણો: સ્ત્રીઓમાં મેનોપોઝ દરમિયાન હોટ ફ્લૅશના કારણો વિશે વાત કરીએ તો, આ સમયગાળા દરમિયાન શરીરમાં અમુક હોર્મોન્સ જેમ કે, એન્ડોક્રાઇન અને એસ્ટ્રોજન હોર્મોન્સના સ્તરમાં અસંતુલન હોય છે. જેના કારણે શરીરનું તાપમાન અચાનક અનેકગણું વધી જાય છે અને સાથે જ શરીરમાં વધુ પડતી ગરમીના કારણે તેની દેખીતી અસર પણ જોવા મળે છે. જેમ કે, વધુ પડતો પરસેવો, નર્વસનેસ, શરીરમાં શુષ્કતા વગેરે. હોર્મોન્સમાં અસંતુલનને કારણે, તણાવ અને અન્ય ઘણી શારીરિક અને વર્તન સમસ્યાઓ અને ફેરફારો પણ આ સમયગાળા દરમિયાન સ્ત્રીઓમાં જોવા મળે છે.
પુરુષોમાં પણ હોર્મોન્સ: પરંતુ હોટ ફ્લેશની સમસ્યા માત્ર મેનોપોઝ દરમિયાન જોવા મળતી નથી. અથવા માત્ર મહિલાઓમાં જ જોવા મળે છે. પુરુષોમાં પણ હોર્મોન્સમાં અસંતુલન હોય ત્યારે આ સમસ્યા ઘણી વખત જોવા મળે છે. ખાસ કરીને પુરુષોમાં જ્યારે સેક્સ હોર્મોન નામના ટેસ્ટોસ્ટેરોન હોર્મોનનું સ્તર ઓછું હોય ત્યારે હોટ ફ્લેશની સમસ્યા થઈ શકે છે.
આયુર્વેદિક ચિકિત્સક: મુંબઈના આયુર્વેદિક ચિકિત્સક ડૉ. મનીષા કાળે કહે છે કે, જ્યારે સ્ત્રીઓ અને પુરુષો બંનેમાં અમુક હૉર્મોન્સ, ખાસ કરીને સેક્સ હોર્મોન્સમાં અસંતુલન હોય છે. ત્યારે શરીરમાં પિત્ત દોષનું વર્ચસ્વ હોય છે. આ ઉપરાંત વાત દોષ પણ અસંતુલિત થવા લાગે છે. તેની અસર મહિલાઓમાં વધુ જોવા મળે છે. આ સ્થિતિમાં સ્ત્રીઓને ક્યારેક અચાનક શરીરમાં ગરમી, ગૂંગળામણ, અસ્વસ્થતા અને બેચેની સાથે ત્વચાની શુષ્કતા અને શુષ્કતા, યોનિમાર્ગમાં શુષ્કતાનો અનુભવ થાય છે.
હોટ ફ્લેશની લક્ષણો: ક્યારેક હોટ ફ્લેશની અસર એટલી તીવ્ર હોય છે કે, એસીવાળા રૂમમાં કે, પંખાની સામે બેસીને પણ ગરમી લાગે છે. તેઓ સમજાવે છે કે, હોટ ફ્લેશમાં, શરીરના મોટા ભાગના ઉપરના ભાગમાં જેમ કે, ચહેરો, ગરદન, કાન, છાતી અને અન્ય ભાગો વધુ ગરમ લાગે છે અને વધુ પરસેવો થાય છે. આ સિવાય આંગળીઓમાં કળતર, ઉબકા જેવી લાગણી અને સામાન્ય કરતા વધુ ધબકારા વધવા જેવા લક્ષણો પણ જોવા મળે છે.
હોટ ફ્લૅશના અન્ય કારણો: ડો.મનીષા જણાવે છે કે, સ્ત્રીઓ અને પુરુષોમાં હોર્મોન્સમાં અસંતુલન થવા પાછળ ઘણા કારણો જવાબદાર હોઈ શકે છે. જે હોટ ફ્લૅશનું કારણ બની શકે છે. કેટલીક દવાઓના ઉપયોગને કારણે, મજબૂત એન્ટિબાયોટિક્સ અથવા સ્ટેરોઇડ્સ ધરાવતી દવાઓ. કોઈપણ જટિલ રોગને કારણે અથવા તેની સારવાર તરીકે આપવામાં આવતી ઉપચારો જેમ કે, કીમોથેરાપી વગેરે. વધુ ગરમ મરચાંના મસાલાના વપરાશને કારણે, વધુ તેલમાં બનેલો ખોરાક અથવા તળેલા ખોરાક અને સમૃદ્ધ ખોરાક. કોઈપણ પ્રકારની ફૂડ એલર્જીને કારણે. અતિશય ગુસ્સો અને અતિશય ડરને કારણે ચિંતા અથવા ચિંતા અને ગભરાટ. થાઇરોઇડ હોર્મોન્સમાં અસંતુલન અને હાઇપરથાઇરોઇડિઝમને કારણે. આલ્કોહોલ, કેફીન અને ધૂમ્રપાનના વધુ પડતા વપરાશને કારણે. તેઓ કહે છે કે, આ સિવાય, ગર્ભાવસ્થાના પ્રથમ અને બીજા ત્રિમાસિકમાં એટલે કે, પ્રથમ છ મહિનામાં શરીરમાં સતત ફેરફારોને કારણે પણ આ સમસ્યા થઈ શકે છે.
કેવી રીતે ટકી રહેવું: ડૉ. મનીષા સમજાવે છે કે, જ્યારે હોર્મોન્સમાં અસંતુલન હોય ત્યારે આવી અસરો દેખાવા સ્વાભાવિક છે અને મોટાભાગના કિસ્સાઓમાં તેને સંપૂર્ણપણે ટાળવું શક્ય નથી. જો કે, આ સમસ્યાનો ઉપચાર હોર્મોન થેરાપી અને સારવારની અન્ય કેટલીક પદ્ધતિઓ દ્વારા કરી શકાય છે. આહાર અને જીવનશૈલીમાં થોડું સંતુલન અને અનુશાસન રાખવાથી આ સમસ્યાની અસરને ઘણી હદ સુધી ઘટાડી શકાય છે.
આહાર: તેણી કહે છે કે, જ્યારે આહારની વાત આવે છે, ત્યારે સામાન્ય રોજિંદા આહારમાં સરળતાથી સુપાચ્ય, ઓછું મરચું, ઘી, તેલ, મસાલા અને પોષણયુક્ત ખોરાકને પ્રાથમિકતા આપવી જોઈએ. પરંતુ કોઈપણ પ્રકારના જટિલ રોગ અથવા તેની સારવાર દરમિયાન, ઝડપી કાર્ય કરતી દવાઓના સેવન દરમિયાન, મેનોપોઝ અથવા કોઈપણ સ્થિતિમાં જ્યાં શરીરમાં હોર્મોન્સનું સ્તર ઊંચું અથવા ઓછું હોઈ શકે છે, તે જરૂરી છે. સખત રીતે વધુ મસાલેદાર અને તેલયુક્ત, ઉચ્ચ ખાંડ અને ખાસ કરીને રિફાઈન્ડ લોટથી બનેલો ખોરાક ટાળવો જોઈએ. આ ઉપરાંત સોફ્ટ ડ્રિંક્સ, કેફીનયુક્ત પીણાં, આલ્કોહોલ અને ધૂમ્રપાનથી દૂર રહેવું પણ ખૂબ જ મહત્વપૂર્ણ છે.
જીવનશૈલીમાં ફેરફાર: આ સ્થિતિમાં શરીરમાં થતા ફેરફારોને નિયંત્રિત કરવા માટે, પોષક તત્વોથી ભરપૂર અને સુપાચ્ય ગણાતા ખોરાક જેમ કે કઠોળ, તાજા ફળો અને શાકભાજી અને પ્રૂફ અનાજ, ખાસ કરીને મિનરલ્સ, વિટામિન્સ અને એન્ટીઑકિસડન્ટો ધરાવતો ખોરાક ખૂબ જ ફાયદાકારક સાબિત થઈ શકે છે.
