જલપાઈગુડી (પશ્ચિમ બંગાળ): અક્ષય-સોનાક્ષી અભિનીત ''જોકર'' ફિલ્મ બધાએ જોઈ હશે. આ ફિલ્મમાં પગલાપૂર ગામની કહાની છે જે ગામમાં લોકો તો રહે છે પરંતુ કાગળના નકશા પર નથી. ભારત-બાંગ્લાદેશ સરહદ એટલે કે જલપાઈગુડીમાં એવા પાંચ ગામો છે જે ગામના 10 હજાર જેટલા લોકો ટેક્નિકલી તો ભારતમાં રહે છે પરંતુ તેમના ગામ ભારતના કાગળના નકશા પર નથી.
ઓળખાણના દસ્તાવેજો છે પરંતુ જમીનના નહિ: ETV ભારતની ટીમ જયારે ગામોની મુલાકાતે પહોંચી તો જાણવા મળ્યું કે અહીંના લોકો પાસે પોતે ભારતીય છે તે સાબિત કરવા માટે જરૂરી દરેક દસ્તાવેજ છે. લોકો પાસે ચૂંટણી કાર્ડ, રેશન કાર્ડ અને આધાર કાર્ડ જેવા ડોક્યુમેન્ટ તો છે પરંતુ જે જમીન પર રહે છે તે તેમની છે તેવું સાબિત કરતા કોઈ દસ્તાવેજ નથી. અહીંના લોકો પાસે લોકપ્રતિનિધિ ચૂંટવાનો તો અધિકાર છે પરંતુ જમીન ખરીદવાનો કે વેચવાનો નથી.
‘No Man’s Land’: અહીંયા ચોંકાવનારી વાત એ છે કે 1 ઓગસ્ટ, 2015ના રોજ આ ગામોને ભારત દેશમાં સમાવિષ્ટ કરવામાં તો આવ્યા પરંતુ હજુ સુધી નકશામાં તેઓ પોતાની જમીન નથી શોધી શક્યા. લગભગ 8 વર્ષ પહેલા એન્ક્લેવ્સ (ચિટમહલ)ના વિનિમય દરમિયાન દક્ષિણ બેરુબારી ગ્રામ પંચાયત હેઠળના આ પાંચ ગામોનો સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો. કાજલદીઘી, ચિલાહાટી, બારાશાશી, નાવતારીદેબોત્તર અને પધાનીન ગામનો સમાવેશ ભારતમાં કરવામાં આવ્યો પરંતુ નકશામાં હજુ અપડેટ કરાયું નથી.
પાકિસ્તાનો દાવો: આ સમસ્યા સ્વતંત્રતા પછીના સમયગાળાની છે જ્યારે પાકિસ્તાને દાવો કર્યો હતો કે 'રેડક્લિફ લાઇન' મુજબ દક્ષિણ બેરુબારી પૂર્વ પાકિસ્તાનનો ભાગ હોવો જોઈએ. આ દાવાથી બેરુબારીના લોકોમાં બેચેની ફેલાઈ ગઈ હતી. સપ્ટેમ્બર 1958ની શરૂઆતમાં, 1947 થી 1964 દરમિયાન ભારતના વડાપ્રધાન જવાહરલાલ નેહરુ અને 1957 થી 1958 દરમિયાન પાકિસ્તાનના વડાપ્રધાન ફિરોઝ ખાન નૂન વચ્ચે વાટાઘાટો થઈ, જેણે ચિંતામાં વધુ વધારો કર્યો હતો.
નહેરુ-નૂન કરાર: આ ચર્ચાઓ દરમિયાન, 1958નો નહેરુ-નૂન કરાર થયો હતો. જેમાં સ્પષ્ટપણે કહેવામાં આવ્યું હતું કે દક્ષિણ બેરુબારીને ભારત અને પાકિસ્તાન વચ્ચે વિભાજિત કરવામાં આવશે, અને તે મુજબ એન્ક્લેવની આપ-લે કરવામાં આવશે. આ કરારને દક્ષિણ બેરુબારીના લોકોના વિરોધનો સામનો કરવો પડ્યો હતો. આ મામલો ભારતની સર્વોચ્ચ અદાલત સમક્ષ લાવવામાં આવ્યો હતો. જેના કારણે 1958 માં એન્ક્લેવ એક્સચેન્જની પ્રગતિ અટકાવવામાં આવી હતી.
નહેરુના અવસાન બાદ મામલો અભેરાઈ પર મુકાયો: ભારતે આ હેતુ માટે ખાસ કરીને તેના બંધારણ (9મો સુધારો, 1960)માં સુધારો કરીને એક્સચેન્જ સાથે આગળ વધવાનો પ્રયાસ કર્યો હતો. જો કે, 1962માં ભારત-ચીન યુદ્ધ ફાટી નીકળવું, 1964માં નહેરુનું અવસાન અને 1965માં ભારત-પાકિસ્તાન યુદ્ધ સહિતની કેટલીક ઘટનાઓને કારણે પ્રક્રિયામાં વધુ વિલંબ થયો હતો. આ ઘટનાઓએ બેરુબારી સીમાંકનના મુદ્દા પરથી ધ્યાન ખસેડી દીધું હતું.
વહીવટી નિયંત્રણ જટિલ: ઘણા દાયકાઓથી ભારત-બાંગ્લાદેશના સંબંધો બંને દેશો વચ્ચે જમીનની સરહદના વણઉકેલાયેલા મુદ્દાને કારણે પીડાય છે. આ વિવાદના એક નિર્ણાયક પાસામાં સરહદી એન્ક્લેવ સાથેના વ્યવહારનો સમાવેશ થતો હતો, જે પડોશી દેશના પ્રદેશથી સંપૂર્ણપણે ઘેરાયેલા જમીનના નાના ટુકડાઓ હતા. આ વ્યવસ્થાએ આ એન્ક્લેવ પર વહીવટી નિયંત્રણને જટિલ બનાવ્યું અને તેમના રહેવાસીઓને લગભગ સિત્તેર વર્ષો સુધી તેમના વતન રાજ્યોથી અનિવાર્યપણે અનિવાર્ય અને ડિસ્કનેક્ટ કર્યા હતા.
સમજૂતી બાદ પણ પાંચ ગામોનું ભાવિ અનિર્ણિત: 2015 માં નરેન્દ્ર મોદી અને શેખ હસીના વચ્ચેના જમીન સરહદ કરારે ટ્રાન્સફરની પ્રક્રિયાને સરળ બનાવી હતી જ્યાં ભારતે બાંગ્લાદેશને 17,160.63 એકર જમીન ધરાવતા 111 એન્ક્લેવ્સ ટ્રાન્સફર કર્યા હતા. પારસ્પરિક રીતે બાંગ્લાદેશે 7,110.02 એકર ભારતને આવરી લેતા 51 એન્ક્લેવ ટ્રાન્સફર કર્યા હતા. રહેવાસીઓને ભારત અથવા બાંગ્લાદેશમાં તેમની નાગરિકતા પસંદ કરવાનો વિકલ્પ આપવામાં આવ્યો હતો પરંતુ આ પાંચ ગામોનું ભાવિ આંશિક રીતે અનિર્ણિત રહ્યું હતું. જો કે આંતરરાષ્ટ્રીય સીમાંકન તેમને ભારતની અંદર રહેવાની મંજૂરી આપે છે પરંતુ તેઓને જમીનના લાભો મેળવવાની મંજૂરી આપવામાં આવી ન હતી કારણ કે આ વિસ્તાર તેની પ્રતિકૂળ સ્થિતિને કારણે ભારતીય નકશામાં દર્શાવવામાં આવ્યો ન હતો.
'કામત ગામ કે જે ચિલાહાટી તરીકે ઓળખાય છે તે દશકાઓથી આ મુદ્દે ઝઝૂમી રહ્યું છે. કામત ગામમાં રહેવાસીઓ નામ જમીનના કાગળોમાં નથી. આ દુર્દશા માત્ર કામત સુધી જ નહીં પરંતુ અન્ય ચાર પડોશી ગામોમાં પણ વિસ્તરી છે, જે કુલ 10 હજાર લોકોને અસર કરે છે જેમાંથી આઠ હજાર નોંધાયેલા મતદારો છે. ખેડૂતોના લાભ માટે રચાયેલ ઘણી સરકારી યોજનાઓ માટે હકદાર હોવા છતાં અહીંના લોકો એ યોજનાઓના લાભથી વંચિત કરી જાય છે.' -ગોવિંદો રોય, ધારાસભ્ય
શું કહે છે ધારાસભ્ય: ધારાસભ્ય રોયના મતે આ દુર્દશાના મૂળ 1958માં છે અને જ્યારે 1974માં ભારતના વડાપ્રધાન ઈન્દિરા ગાંધી અને બાંગ્લાદેશના વડાપ્રધાન શેખ મુજીબુર રહેમાન વચ્ચે ભૂમિ સીમા સમજૂતી થઈ અને સરહદની પુનઃ વ્યાખ્યા કરવામાં આવી ત્યારે જાણવા મળ્યું કે પાંચ ભારતીય ગામો બાંગ્લાદેશના પ્રદેશમાં પ્રવેશ્યા હતા. બાંગ્લાદેશના ચાર ગામો ભારતનો ભાગ બન્યા હતા. આ ગામોને પ્રતિકૂળ સ્થિતિ તરીકે સીમાંકન કરવામાં આવ્યું હતું, જેના કારણે બંને બાજુના રહેવાસીઓ માટે વધુ મૂંઝવણ અને પડકારો ઉભા થયા હતા.
'આ પાંચ ગામોના લોકોએ તેનો વિરોધ કરવાનું શરૂ કર્યું કારણ કે તેઓ ભારતમાં જ રહેવા માંગતા હતા. જો કે, 2015 માં, બંને રાષ્ટ્રો વચ્ચે જમીન સરહદ કરાર પર હસ્તાક્ષર સાથે એક ઉપડૅટ આવ્યું. આ ઉપડૅટનો ઉદ્દેશ્ય પ્રાદેશિક મુદ્દાઓમાં સ્પષ્ટતા અને ઉકેલ લાવવાનો હતો, તે કામત અને આસપાસના ગામોમાં લોકોની દુર્દશાને સંપૂર્ણ રીતે સંબોધિત કરી શક્યો નથી. ગામડાઓનો ભારતીય પ્રદેશમાં સમાવેશ કરવામાં આવ્યો હતો પરંતુ જમીનના યોગ્ય કાગળોનો અભાવ એ ચિંતાનો વિષય છે, જે તેમને તેમની મિલકતોની કાનૂની માન્યતા અને આવશ્યક સેવાઓની ઍક્સેસ મેળવવાથી અટકાવે છે.' -ગોવિંદો રોય, ધારાસભ્ય
જિલ્લા કલેકટરનું નિવેદન: જ્યારે તેના વિશે પૂછવામાં આવ્યું ત્યારે, જલપાઈગુડીના જિલ્લા મેજિસ્ટ્રેટ મૌમિતા ગોદારાએ કહ્યું હતું કે દક્ષિણ બેરુબારીના આ ગામોમાં કેટલીક સમસ્યાઓ છે અને તે ઉચ્ચ અધિકારીને જાણ કરવામાં આવી છે.
