ચોમાસાની બીમારી: ચિકનગુનિયા

વર્ષ 2005-2018 દરમ્યાન ચિકનગુનિયા વાયરસની ભૌગોલિક વહેંચણી અને વિકાસનો અભ્યાસ પૂણેની આઈસીએમઆર-નેશનલ ઈન્સ્ટીટ્યુટ ઓફ વાયરોલોજીની ટીમે હાથ ધર્યો હતો. આ ટીમે સતત વૈશ્વિક સંક્રમણ સાથે ભારતને વાયરસના સ્થાનિક સંગ્રહ તરીકે નોંધ્યું છે. ઈન્ફેક્શન, જેનેટિક્સ એન્ડ ઈવોલ્યુશન નામની જર્નલમાં તાજેતરમાં પ્રકાશિત થયેલા સંશોધન પત્રમાં જણાવાયું છે કે વાયરસનો પ્રસાર શ્રીલંકા, બાંગ્લાદેશ અને ચીન જેવા ભારતના પાડોશી તેમજ દૂરના દેશો સુધી જોવા મળ્યો હતો.

ચિકનગુનિયા - એડિસ એલ્બોપિક્ટસ નામના મચ્છરને કારણે ફેલાતી આ બીમારી બિનજીવલેણ વાયરલ બીમારી છે. આ મચ્છરો સ્થિર - બંધિયાર પાણીમાં સંવર્ધન કરે છે અને તમને માત્ર રાત્રે જ નહીં, દિવસે પણ કરડી શકે છે. ચિકનગુનિયા એટલે વાળવું અને આ બીમારીનું આવું નામ એના વિશિષ્ટ આર્થરિટિક લક્ષણો (સાંધા અને હાડકાંમાં દુઃખાવો, જકડાઈ જવાં)ને કારણે પડ્યું છે.

વર્ષ 2015થી દેશમાં ચિકનગુનિયાના તાવની મહામારીનું પાર્શ્વચિત્ર

અનુક્રમ	રાજ્ય /કેન્દ્ર શાસિત પ્રદેશ	2015		2016		2017		2018		2019
		ચિકનગુનિયાના શંકાસ્પદ કેસોની સંખ્યા	પુષ્ટિ પામેલા કેસોની સંખ્યા	ચિકનગુનિયાના શંકાસ્પદ કેસોની સંખ્યા	પુષ્ટિ પામેલા કેસોની સંખ્યા	ચિકનગુનિયાના શંકાસ્પદ કેસોની સંખ્યા	પુષ્ટિ પામેલા કેસોની સંખ્યા	ચિકનગુનિયાના શંકાસ્પદ કેસોની સંખ્યા	પુષ્ટિ પામેલા કેસોની સંખ્યા	પુષ્ટિ પામેલા કેસોની સંખ્યા	પુષ્ટિ પામેલા કેસોની સંખ્યા
1	આંધ્ર પ્રદેશ	817	83	960	147	1162	108	622	79	700	67
2	અરુણાચલ પ્રદેશ	35	6	239	8	133	0	507	1	332	55
3	આસામ	0	0	40	40	41	41	3	3	0	0
4	બિહાર	3	1	566	566	1251	1251	156	156	532	532
5	ગોવા	561	32	337	49	509	48	455	77	796	319
6	ગુજરાત	406	42	3285	847	7953	1363	10601	1290	6491	496
7	હરિયાણા	1	1	5394	1970	220	6	62	3	0	0
8	જમ્મુ-કાશ્મીર	0	0	1	1	0	0	1	1	0	0
9	ઝારખંડ	21	0	47	14	269	17	3405	851	1679	166
10	કર્ણાટક	20763	2099	15666	1528	32831	3511	20411	2546	35366	2970
11	કેરળ	175	152	129	129	78	74	77	77	52	52
12	મધ્ય પ્રદેશ	67	11	2280	862	2477	858	3211	1609	2248	620
13	મેઘાલય	78	15	360	68	236	45	44	2	9	1
14	મિઝોરમ	0	0	0	0	0	0	93	10	0	0
15	મહારાષ્ટ્ર	391	207	7570	2949	8110	1438	9884	1009	4382	1378
16	મણીપુર	0	0	0	0	0	0	2	0	40	3
17	ઓડિશા	81	46	51	15	0	0	0	0	0	0
18	પંજાબ	180	18	4407	2054	3251	201	736	25	243	2
19	રાજસ્થાન	7	7	2506	2215	1612	1612	254	254	169	169
20	સિક્કિમ	0	0	30	5	130	8	384	28	641	62
21	તામિલનાડુ	329	329	86	86	131	131	\284	284	345	345
22	તેલંગાણા	2067	149	611	71	1277	58	1954	489	4816	1078
23	ત્રિપુરા	180	7	311	70	574	64	683	75	953	106
24	ઉત્તર પ્રદેશ	0	0	2458	2458	103	103	58	58	5	5
25	ઉત્તરાખંડ	0	0	35	10	0	0	29	7	1	1
26	પશ્ચિમ બંગાળ	1013	61	1071	117	2103	577	52	23	-	-
27	આંદામાન-નિકોબાર	68	3	18	0	93	17	205	27	702	53
28	ચંડીગઢ	1	1	2857	272	1810	54	357	4	82	0
29	દાદરા-નગર હવેલી	0	0	0	0	0	0	0	0	0	0
30	દિલ્હી	64	64	12279	9793	940	940	407	407	442	442
31	લક્ષદ્વીપ	0	0	0	0	0	0	-	-	-	-
32	પુડુચેરી	245	8	463	20	475	23	2876	361	4191	555
	કુલ	27553	3342	64057	26364	67769	12548	57813	9756	65217	9477

ચિકનગુનિયાને કારણે ભારત ઉપર પડતા આર્થિક બોજનું અનુમાન

વર્ષ 2016માં કુલ ખર્ચ લગભગ 5.17 અબજ અમેરિકન ડોલર હતો, 14.3 ટકા જીવલેણ કેસો તેમજ 85.7 ટકા બિન-જીવલેણ કેસો નોંધાયા હતા.

મૃત્યુ નીપજ્યાં હોય તેવા કેસોના કુલ ખર્ચમાં હોસ્પિટલાઈઝ્ડ - 62.9 ટકા, ઔષધાલય - 17 ટકા અને બિન તબીબી કેસોનો ખર્ચ 5.8 ટકા ખર્ચ હતો.

મોડેલિંગ અને મોન્તે કાર્લો સિમ્યુલેશન્સનો ઉપયોગ કરીને ટીના મુર્તોલા અને સહલેખકોએ અંદાજ્યું હતું કે ભારતમાં ચિકનગુનિયા અને ડેન્ગ્યુનો તાત્કાલિક ખર્ચ 1.48 અબજ અમેરિકન ડોલર (0.64 અબજથી 3.60 અબજની મર્યાદામાં) થાય છે‎.

ચિહ્નો અને લક્ષણો

વાયરસના ચેપથી કેટલાક દિવસ તાવ આવે છે અને કેટલાંક અઠવાડિયાં કે મહિનાઓ સુધી સાંધા દુઃખે છે.

ચિકનગુનિયા વાયરસનાં લક્ષણો ડેન્ગ્યુના તાવ જેવાં જ હોય છે.

સામાન્ય રીતે કોઈ વ્યક્તિને મચ્છર કરડે તે પછી કેટલાક દિવસ બાદતેનાં લક્ષણો વર્તાય છે. સૌથી સામાન્યપણે જોવા મળતાં લક્ષણો આ મુજબ છે ઃ

તાવ (કેટલીકવાર 104 ફેરનહીટ જેટલો ઊંચો)

સાંધાનો દુઃખાવો

માથું દુઃખવું

સ્નાયુ દુઃખવા

ચકામાં - ચાઠાં

સાંધાઓની ફરતે સોજો

કેટલાક કેસોમાં મેક્યુલોપાપ્યુલર રેશ (ઓરી કે ગરમીને કારણે નીકળેલી ફોલ્લીઓ), આંખો આવવી (કન્જક્ટિવાઇટિસ), ઉબકા અને ઉલ્ટી જેવાં લક્ષણો પણ જોવાં મળી શકે છે.

પ્રસાર

એશિયા, આફ્રિકા, યુરોપ અને અમેરિકાના 60 દેશોમાં ચિકનગુનિયાના કેસો જોવા મળ્યા છે. આ વાયરસ ચેપગ્રસ્ત માદા મચ્છરના કરડવાથી માણસથી માણસને ફેલાય છે. મોટા ભાગે એડિસ એઇજિપ્તિ અને એડિસ એલ્બોપિક્ટસ - આ બે જાતિના મચ્છરો દ્વારા આ વાયરસ ફેલાય છે. આ જાતિના મચ્છરો મચ્છર દ્વારા ફેલાતા ડેન્ગ્યુ સહિતના અન્ય વાયરસો પણ ફેલાવી શકે છે. આ મચ્છરો સૌથી વધુ વહેલી પરોઢે અથવા મોડી બપોરે વધુ સક્રિય હોવા છતાં દિવસના અજવાળામાં પણ કરડતા જોવા મળ્યાં છે. બંને જાતિના મચ્છરો ઘરની બહાર કરડતા જોવા મળ્યા છે, પરંતુ એડિસ એઇજિપ્તિ ઘરની અંદર પણ પ્રવેશે છે.

ચેપગ્રસ્ત મચ્છરના કરડ્યા બાદ બીમારીનાં લક્ષણ સામાન્ય રીતે ચારથી આઠ દિવસમાં જોવા મળે છે, પરંતુ તે બેથી 12 દિવસમાં પણ જોવા મળી શકે છે.

નિદાન

નિદાન માટે કેટલીક પદ્ધતિઓનો ઉપયોગ કરી શકાય છે. એન્ઝાઇમ-લિન્ક્ડ ઈમ્યુનોસોર્બેન્ટ એસાઇઝ (ELISA) જેવો સેરોલોજિકલ ટેસ્ટ ચિકનગુનિયા વિરોધી એન્ટીબોડીઝ IgM અને IgG ની ઉપસ્થિતિની ખાતરી કરી શકે છે. બીમારી લાગુ થયાના બાદ ત્રણથી પાંચ સપ્તાહ સુધી IgM નામના એન્ટીબોડીનું લેવલ સૌથી વધુ હોય છે અને તે લગભગ બે મહિના જળવાયેલું રહે છે. બીમારીનાં લક્ષણો મળ્યાંના પહેલા સપ્તાહ દરમ્યાન એકત્ર કરાયેલાં નમૂનાઓનાં સેરોલોજિકલ અને વાયરોલોજિકલ (RT-PCR) - બંને પદ્ધતિઓ દ્વારા પરીક્ષણ કરવાં જોઈએ.

ચેપના શરૂઆતનાં કેટલાંક અઠવાડિયાં દરમ્યાન વાયરસ લોહીમાંથી છૂટો પડી શકે છે. રિવર્સ ટ્રાન્સ્ક્રિપ્ટસ-પોલીમેરાઝ ચેઇન રિએક્શન (RT–PCR)ની વિવિધ પદ્ધતિઓ ઉપલબ્ધ છે, પરંતુ પ્રત્યેક પદ્ધતિની સંવેદનશીલતા અલગ અલગ છે. કેટલીક પદ્ધતિઓ તબીબી નિદાન માટે અનુકૂળ છે. તબીબી નમૂનામાંથી RT–PCR પ્રોડક્ટ્સ વાયરસના જિનોટાઈપિંગ માટે પણ ઉપયોગમાં લઈ શકાય છે, જેનાથી વિવિધ ભૌગોલિક સ્ત્રોતોમાંથી લીધેલા વાયરસના નમૂનાઓની સરખામણી કરી શકાય છે.

ચિકનગુનિયાની જટિલતાઓ

આ જટિલતાઓ હોઈ શકે છે :

યુવાઈટિસ - આંખની અંદર આંતરિક રેટિના તેમજ સ્ક્લેરા અને કોર્નિયાથી બનેલા બાહ્ય રેસાવાળા સ્તર વચ્ચે બળતરા.

રેટિનાઈટિસ - રેટિનાની બળતરા કે સોજો

માયોકાર્ડિટિસ - હૃદયના સ્નાયુઓની બળતરા કે સોજો

હિપેટાઈટિસ - પિત્તાશય - યકૃતની બળતરા કે સોજો

નેફ્રાઇટિસ - કિડનીની બળતરા કે સોજો.

હેમરેજ - લોહી નીકળવું.

મેનિન્ગોએન્સેફેલિટિસ - મગજના પટલ અને જોડાયેલી પેશીઓનો સોજો કે બળતરા

માયલાઇટિસ - કરોડરજ્જુનો સોજો કે બળતરા

ગિલેઇન-બેરી સિન્ડ્રોમ - માંસપેશીઓની નબળાઈથી ઓળખાતો દુર્લભ પેરિફેરલ નર્વસ સિસ્ટમ રોગ

ક્રેનિયલ નર્વ પાલ્સીઝ - ક્રેનિયલ ચેતાઓ કામ કરતી અટકી જવી.

સારવાર

આ વાયરસ ભાગ્યે જ જીવલેણ નીવડે છે, પરંતુ તેનાં લક્ષણો ગંભીર અને વિકલાંગ બનાવી દે તેવાં હોય છે. મોટા ભાગના દર્દીઓને એક સપ્તાહમાં તાવ ઉતરી જાય છે, પરંતુ સાંધાનો દુઃખાવો કેટલાક મહિનાઓ સુધી ચાલુ રહે છે. એક વર્ષ પછી પણ 20 ટકા દર્દીઓ સાંધાના દુઃખાવાની ફરિયાદ કરતા હોવાનું જોવા મળ્યું છે.

ચિકનગુનિયાની સારવાર માટે કોઈ ચોક્કસ દવા નથી; ડોક્ટરો ફક્ત આરામ કરવાનું અને પુષ્કળ પ્રવાહી લેવાનું જણાવે છે.

ઉપચાર સિવાયની પૂરક દવાઓ તાવ અને સાંધાના દર્દમાં રાહત આપશે. જેમાં સામેલ છે ઃ

નેપ્રોક્ઝેન

ઈબુપ્રોફેન

એસેટામિનોફેન

લાંબા સમય ચાલતા દુઃખાવા માટે ફિઝિયોથેરપી મદદગાર નીવડી શકે છે.

નિવારણ અને નિયંત્રણ

DEET (એન, એન-ડાયેથિલ-મેટા-ટોલુમાઇડ) ધરાવતા જંતુ ભગાડનારા - ઈન્સેક્ટ રેપેલેન્ટનો ઉપયોગ કરો અથવા ત્વચા અને વસ્ત્રો ઉપર પિકારિડિન લગાવો.

સંપૂર્ણ શરીરને આવરી લે તેવાં વસ્ત્રો પહેરો.

ખાસ કરીને વહેલી પરોઢે કે સમી સાંજે બની શકે ત્યાં સુધી મકાનની અંદર જ રહો.

મહામારી ફેલાઈ હોય તેવા વિસ્તારોમાં જવાનું ટાળો.

લીંબોળીનું તેલ, યુકેલિપ્ટસ કે પીએમડી (પી-મેન્થેન-3.8 ડિયોલ) ધરાવતી પ્રોડક્ટ્સ અસરકારક સાબિત થઈ શકે છે.

મચ્છરોને રૂમમાં પ્રવેશતા અટકાવે તેવું એર-કન્ડિશનર વાપરો.

મચ્છરદાનીમાં સુઓ.

મચ્છર ભગાડનારી અગરબત્તી અને જંતુનાશક વેપોરાઈઝર્સનો ઉપયોગ કરો.

ચિકનગુનિયાથી ભાગ્યે જ કોઈનું મૃત્યુ થાય છે, છતાં તેનાં લક્ષણો પીડાદાયી અને લાંબો સમય ચાલનારાં હોય છે. મચ્છરોથી દૂર રહેવું એ જ ઉપાય છે.