ગિલગિટ-બાલ્ટિસ્તાનને પાકિસ્તાનના પૂર્ણ દરજ્જાનું રાજ્ય બનાવવાના વિચારે ક્ષેત્રની બહાર ખળભળાટ મચાવી દીધો છે. ગિલગિટ-બાલ્ટિસ્તાનના વિદેશમાં રહેતા લોકો આ પગલાને ભારતીય કલમ 370 અને 35-એ દૂર કરી તે નિર્ણયના જવાબમાં લેવાયેલું પગલું જુએ છે. કલમ 370 અને 35-એ બંધારણની અંદર જમ્મુ-કાશ્મીરને વિશેષ દરજ્જો આપતી હતી.
કાશ્મીર અને ગિલગિટ-બાલ્ટિસ્તાન (જીબી) બાબતોના પ્રધાન અલી અમીન ગંદાપુર (ગાંડાપુર/ગંડાપુર)એ સંવાદદાતાઓ સમક્ષ પાકિસ્તાનના આશયો જણાવતાં જાહેર કર્યું કે ગિલગિટ-બાલ્ટિસ્તાનને તેનો ચોથો પ્રાંત જાહેર કરીને પાકિસ્તાન કાશ્મીર પર તેનું રાજકીય વલણ બદલી રહ્યું છે. પાકિસ્તાન આધિપત્યવાળા કાશ્મીરના અન્ય ભાગોની વિરુદ્ધ, ગિલગિટ-બાલ્ટિસ્તાનને પાકિસ્તાનનો પ્રાંત બનાવાયા પછી તેનું રાષ્ટ્રીય સંસદમાં પ્રતિનિધિત્વ હશે. ગિલગિટ-બાલ્ટિસ્તાનને પ્રાંતના સ્તર સુધી બઢતી આપવા પાછળ દેખીતી રીતે આ ક્ષેત્રના જૂના અસંતુષ્ટ નેતાઓનો અવાજ દબાવવાનો આશય છે. આ નેતાઓ ક્યારેય ઈચ્છતા નહોતા કે ગિલગિટ બાલ્ટિસ્તાનને જમ્મુ-કાશ્મીરનો ભાગ ગણવામાં આવે. તેમની દલીલ એ હતી કે આ ક્ષેત્રનો પોતાનો રાજકીય ઈતિહાસ છે જે બાકીના જમ્મુ-કાશ્મીરના ઇતિહાસ કરતાં અલગ છે. વાસ્તવમાં, ગિલગિટ બાલ્ટિસ્તાન ગુલાબસિંહે બ્રિટિશરો સાથે કરેલી અમૃતસર સંધિનો ક્યારેય ભાગ નહોતું. તે બાદમાં જમ્મુ-કાશ્મીરનો ભાગ બની ગયું.
તે વખતે ગિલગિટ એજન્સી, ઉત્તરીય વિસ્તારોનું પ્રશાસન બ્રિટિશર દ્વારા રાજકીય એજન્ટ દ્વારા કરાતું હતું જેથી તેની સરહદને પાર સંચારનો પ્રભાવ રોકી શકાય. જીબીનું નેતૃત્વ માને છે કે આ ક્ષેત્રને કાશ્મીર સાથે ભેળવીને તેની પદાવનતિ કરાઈ છે. આ ક્ષેત્ર જમ્મુ-કાશ્મીરનો ભાગ કાગળ પર છે પરંતુ તે બાકીના પાકિસ્તાન આધિપત્યવાળા કાશ્મીર જેટલી સ્વાયત્તતા ભોગવતું નહોતું.
પાકિસ્તાન આધિપત્યવાળા કાશ્મીરને અલગ પ્રમુખ, વડા પ્રધાન અને વિધાનસભા છે જેવું ગિલગિટ બાલ્ટિસ્તાનને નથી. તેનું પ્રશાસન પાકિસ્તાન ધારાસભા દ્વારા કરે છે. આ ધારાસભા પાકિસ્તાને ૨૦૧૮માં આદેશો જાહેર કર્યા તે પછી અસ્તિત્વમાં આવી હતી.
પાકિસ્તાનના આધિપત્યવાળા કાશ્મીરને તેનું પોતાનું સર્વોચ્ચ ન્યાયાલય છે જેનું અધિકારક્ષેત્ર જીબી પર નથી. પરંતુ પાકિસ્તાનના સર્વોચ્ચ ન્યાયાલયના એક ચુકાદા મુજબ અને પાકિસ્તાન-ચીન સમજૂતી મુજબ, જમ્મુ-કાશ્મીરની અંતિમ સમજૂતી આપમેળે જ જીબીને પણ લાગુ થશે જ. પરંતુ જો આ ક્ષેત્રને પાકિસ્તાનનો અન્ય પ્રાંત બનાવી દેવાશે તો તેનાથી આ ક્ષેત્રનો એકંદર રાજકીય પ્રકાર બદલાઈ જશે.
એક યુરોપીય વિચાર મંચ, યુરોપીયન ફાઉન્ડેશન ફૉર સાઉથ એશિયન સ્ટડિઝ (ઇએફએસએએસ) કહે છે કે આ નિર્ણય “રાવલપિંડી”એ લીધો છે, “ઈસ્લામાબાદે નહીં”. રાવલપિંડી રૂપકની રીતે પાકિસ્તાનની સૈન્ય રાજધાની છે.
ઘણા દલીલ કરે છે કે ચીન જીબીના દરજ્જામાં બદલાવ માટે આગ્રહ રાખી રહ્યું છે કારણકે આ વિવાદિત ક્ષેત્રમાં તેનાં આર્થિક મૂડીરોકાણો છે. ચીનના મોટા વેપાર માર્ગ- ચીન પાકિસ્તાન ઇકૉનૉમિક કૉરિડૉર જીબીમાંથી પસાર થાય છે અને આ વિસ્તાર અવિભાજિત જમ્મુ-કાશ્મીરના ભાગ તરીકે માન્ય કરાયેલો ભાગ છે. પંડિત જવાહરલાલ નહેરુએ કાશ્મીર મુદ્દાને સંયુક્ત રાષ્ટ્રોમાં લઈ જતી વખતે ગિલગિટ એજન્સી, જે અત્યારે ગિલગિટ-બાલ્ટિસ્તાન તરીકે ઓળખાય છે, તેનો ઉલ્લેખ વિવાદ હેઠળના રાજ્યના ભાગ તરીકે કર્યો હતો.
એક વાર તે પ્રાંત બની જશે, પછી પાકિસ્તાન તેની જમીનનો અને અન્ય સંસાધનો અનિયંત્રિત રીતે ઉપયોગ કરવાનો ફાયદો ઉઠાવશે. આ કેસમાં જે દેખીતું છે તે એ છે કે, કોઈ પણ દેશ (ચીન વાંચો) માટે આ ક્ષેત્રમાં આર્થિક પ્રવૃત્તિઓ કરવાનું સરળ બનશે.
ચીને સીપીઇસીમાં ઘણું મૂડીરોકાણ કર્યું છે. જો અશાંતિ થાય તો તેનાં હિતો જોખમાઈ શકે છે. નિષ્ણાતો દલીલ કરે છે કે ચીન તેનાં હિતોને સુરક્ષિત કરવા પાકિસ્તાન પાસેથી કાયદાકીય રીતે સુરક્ષાનાં પગલાં માગી રહ્યું છે અને તે તો જ શક્ય બને જો પાકિસ્તાન ગિલગિટ-બાલ્ટિસ્તાન પર કાયદાકીય રીતે સંપૂર્ણ નિયંત્રણ મેળવી લે.
એવું મનાય છે કે લદ્દાખમાં વાસ્તવિક અંકુશ રેખા પર ચીનના સૈન્યનો જમાવડો કલમ ૩૭૦ અને કલમ ૩૫-એને નાબૂદ કરવાની પ્રતિક્રિયા છે. પાંચ ઑગસ્ટ પૂર્વેનો દરજ્જો ચીનને સૌથી વધુ અનુકૂળ હતો. સીમા અતિક્રમણ ઉપરાંત જીબીમાં ભારતના પગલાના જવાબમાં બંધારણીય પરિવર્તન ચીનના કહેવાથી થયું છે તે પાંચ ઑગસ્ટના પરિવર્તનનો જવાબ છે.
ઉપરાંત, એ નોંધવું આવશ્યક છે કે વાસ્તવિક અંકુશ રેખાએ ચીનનું અતિક્રમણ જીબીના દરજ્જામાં કોઈ પણ સંભવિત ફેરફાર સામે ભારતે અવાજ ઉઠાવ્યો તે પછી વધી ગયું છે. બલુચિસ્તાનના અલગતાવાદી અવાજો માટે ભારત સરકારના સમર્થનથી પાકિસ્તાન રોષે ભરાયું છે. આથી ચીન સાથેની સરહદ -વાસ્તવિક અંકુશ રેખા અને પાકિસ્તાન સાથેની સરહદ નિયંત્રણ રેખા- આ બંને દિવસે ને દિવસે ગરમ બની રહી છે.
મોટા પાયે, પાકિસ્તાન જો આ નિર્ણય પર આગળ વધે તો તેને વધુ કંઈ ગુમાવવાનું નથી. તેને કદાચ થોડા હુર્રિયત નેતાઓનો ટેકો ગુમાવવો પડી શકે છે જેમણે કાશ્મીરના અંતિમ સમાધાન સુધી જીબીનો દરજ્જો ન બદલવા અનુરોધ કર્યો છે. હુર્રિયત પરિષદના ગરમ મિજાજી જૂથના પ્રતિનિધિ, અબ્દુલ્લાહ ગિલાનીએ પાકિસ્તાનના જનરલ (નિવૃત્ત) અશફાક કયાની, જે તે વખતે પાકિસ્તાનના આર્મી જનરલ હતા તેમની ઉપસ્થિતિમાં જીબીના વિલીનીકરણનો વિરોધ કર્યો હતો.
આ પગલાથી પાકિસ્તાન માટે ખાસ કંઈ નહીં બદલાય સિવાય કે ચીન સરળતાથી જીબીમાં તેના પ્રૉજેક્ટ નાખી શકશે અને તેને માનસિક રાહત મળશે. ગિલગિટ પાકિસ્તાન પાકિસ્તાન આધિપત્યવાળા કાશ્મીરનો ભાગ છે તે આંતરરાષ્ટ્રીય રીતે માન્યતાપ્રાપ્ત વિવાદ છે અને જ્યાં સુધી તે ઉકેલાય નહીં ત્યાં સુધી તે આમ રહેશે, પછી ભલે તે પાકિસ્તાનનો પ્રાંત બને કે ન બને.
બિલાલ ભટ, ન્યૂઝ એડિટર, ઇટીવી ભારત
