નવી દિલ્હી : નેપાળે તેના પ્રાંતોમાંથી પસાર થતો એક આર્થિક કોરિડોર બનાવવાનો પ્રસ્તાવ ચીન સમક્ષ મૂક્યો છે, પરંતુ અહીંથી જ શક્યતાનો આખો મુદ્દો સામે આવે છે. નેપાળના નાયબ વડાપ્રધાન અને વિદેશ પ્રધાન નારાયણ કાઝી શ્રેષ્ઠાએ ચીનની નવ દિવસની સત્તાવાર મુલાકાત બાદ પરત ફર્યા છે. કાઠમંડુમાં પત્રકારો સાથે વાત કરતા તેમણે કહ્યું કે, આર્થિક કોરિડોરના નિર્માણને લઈને તેમની ચીનના અધિકારીઓ સાથે ખૂબ જ હકારાત્મક ચર્ચા થઈ.
કાઠમંડુ પોસ્ટે શ્રેષ્ઠાને ટાંકીને કહ્યું કે, અમે નેપાળ અને ચીન વચ્ચે આર્થિક અને વિકાસ કોરિડોર વિકસાવવા પર ખૂબ જ સકારાત્મક ચર્ચા કરી હતી. મારી મુલાકાતનું કેન્દ્રબિંદુ આર્થિક કૂટનીતિ હતું. ચીને ટ્રાન્સ હિમાલયન મલ્ટી-ડાયમેન્શનલ કનેક્ટિવિટી નેટવર્ક (THMDCN) રજૂ કર્યા પછી નેપાળ કોરિડોરના આ નવા ખ્યાલ વિશે વિચારી રહ્યું છે. આમાં બેલ્ટ એન્ડ રોડ ઇનિશિયેટિવ હેઠળ વિકસાવવામાં આવનાર આર્થિક અને કનેક્ટિવિટી કોરિડોરનો સમાવેશ થાય છે.
પ્રસ્તાવિત કોરિડોર નેપાળ-તિબેટ સરહદથી શરૂ થશે જે સિચુઆનમાંથી પસાર થશે અને ચોંગકિંગ પ્રાંતમાં સમાપ્ત થશે. ઉલ્લેખનીય છે કે તિબેટ, સિચુઆન અને ચોંગકિંગના ચીનના પ્રાંતોને ચીનની પેરિફેરલ ડિપ્લોમસી પોલિસી હેઠળ નેપાળ સાથેના સંબંધોને વધારવા, પ્રોત્સાહન અને વિસ્તરણ કરવાની જવાબદારી સોંપવામાં આવી છે.
બેઇજિંગની પેરિફેરલ ડિપ્લોમસી પોલિસી શું છે ?
ચીનની પેરિફેરલ કૂટનીતિ તેના પાડોશી દેશો અને પ્રદેશોના સંબંધમાં ચીન દ્વારા અપનાવવામાં આવેલ વિદેશ નીતિના અભિગમો અને વ્યૂહરચનાનો સંદર્ભ આપે છે. ચીનની પેરિફેરલ ડિપ્લોમસીનો પ્રાથમિક ઉદ્દેશ્ય તેની આસપાસના પ્રદેશમાં સ્થિરતા, સુરક્ષા અને પ્રભાવ જાળવવાનો છે. ઉપરાંત, આર્થિક સહયોગ અને પ્રાદેશિક એકીકરણને પ્રોત્સાહન આપવું છે.
યુનાઇટેડ સ્ટેટ્સ ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ પીસમાં એશિયા સેન્ટરની અંદર ચાઇના પ્રોગ્રામના વરિષ્ઠ નીતિ વિશ્લેષક જેકબ સ્ટોક્સના જણાવ્યા અનુસાર ચીન સમગ્ર વિશ્વમાં પોતાનો પ્રભાવ વધારી રહ્યું છે. પરંતુ તેના રાજદ્વારી પ્રયાસોનું ધ્યાન હજુ પણ તેના પોતાના જટિલ પાડોશમાં રહે છે.
મે, 2020 માં ચીનની પેરિફેરી ડિપ્લોમસી પરના એક વિશેષ અહેવાલમાં સ્ટોક્સે લખ્યું હતું કે, આ પ્રદેશમાં દેશના હિતોને આગળ વધારવા માટે, ચીનના નેતાઓ વિદેશી બાબતોની પ્રવૃત્તિઓના એકબીજા સાથે જોડાયેલા સમૂહનો અભ્યાસ કરે છે. તેઓ આને પેરિફેરી ડિપ્લોમસીની છત્ર હેઠળ જૂથબદ્ધ કરે છે. તેના પડોશીઓ સાથે વધુ નજીકથી કામ કરવાથી તેની સરહદોની સુરક્ષા જાળવવી, વેપાર અને રોકાણ નેટવર્કનું વિસ્તરણ કરવું અને ભૌગોલિક રાજકીય સંતુલન જોડાણોને રોકવાનો સમાવેશ થાય છે.
સ્ટોક્સે આગળ લખ્યું કે પેરિમિટર ડિપ્લોમસી માટે બેઇજિંગ ઘણા સાધનોનો ઉપયોગ કરે છે. આમાં આર્થિક એકીકરણને ઊંડું બનાવવું, પડોશી મુખ્ય શક્તિઓને સામેલ કરવી અને ક્યારેક તેમના લક્ષ્યને પ્રાપ્ત કરવા માટે બળજબરીનો ઉપયોગ કરવાનો સમાવેશ થાય છે. જોકે ચીનની સરહદે આવેલા રાજ્યો બેઇજિંગ સાથેના વેપાર અને રોકાણ સંબંધોને આવકારે છે, તેમ છતાં તાજેતરના વર્ષોમાં ચીનની વધુ અડગ ક્રિયાઓએ ચીનના ઇરાદાઓ વિશે ભય અને સાવચેતી જગાડી છે.
ટ્રાન્સ હિમાલયન મલ્ટિ-ડાયમેન્શનલ કનેક્ટિવિટી નેટવર્ક શું છે ?
વર્ષ 2022 માં ચીન અને નેપાળ બંને દેશોના વિદેશપ્રધાન વચ્ચેની બેઠક પછી કથિત THMDCN ની રચના માટે સંમત થયા હતા. કરાર જણાવે છે કે ચીન અને નેપાળને જોડતી ક્રોસ બોર્ડર રેલવે માટે વ્યવહાર્યતા અભ્યાસ માટે ચીન નાણાં આપશે. ચીનના નિષ્ણાતો સૂચિત પ્રોજેક્ટ માટે સર્વેક્ષણ અને મૂલ્યાંકન કરવા નેપાળની મુલાકાત લેશે.
આ રેલ્વે ચીનના રાષ્ટ્રપતિ શી જિનપિંગના પ્રિય બેલ્ટ એન્ડ રોડ ઇનિશિયેટિવનો (BRI) એક ભાગ છે. આ પહેલ હેઠળ સમગ્ર હિમાલય પ્રદેશમાં કનેક્ટિવિટી વધારવા માટે રેલવે અને સંચાર નેટવર્ક જેવી માળખાકીય સુવિધાઓ બનાવવામાં આવશે.
તે BRI હેઠળ નેપાળ અને ચીન વચ્ચે આર્થિક કોરિડોર તરીકે કામ કરશે. આ નેટવર્કના નિર્માણને ચીનના રાષ્ટ્રપતિ શી દ્વારા નેપાળને ભૂમિથી ઘેરાયેલા દેશથી ભૂમિથી જોડાયેલા દેશમાં પરિવર્તિત કરવાના રૂપે વખાણવામાં આવ્યો હતો. અત્રે ઉલ્લેખનીય છે કે ગયા મહિને બેઇજિંગમાં શ્રેષ્ઠા અને તેમના ચીની સમકક્ષ વાંગ યી વચ્ચે પ્રતિનિધિમંડળ સ્તરની વાતચીત થઈ હતી. બંને પક્ષોએ ફરીથી હિમાલયન રાષ્ટ્રમાં BRI લાગુ કરવાનો નિર્ણય લીધો.
આ બેઠકમાં એક નેપાળી સહભાગીને ટાંકવામાં આવ્યું હતું કે બંને પક્ષ શક્ય તેટલી વહેલી તકે અમલીકરણ યોજના પર હસ્તાક્ષર કરવા સંમત થયા હતા. જોકે, કોઈ ચોક્કસ તારીખ નક્કી કરવામાં આવી નથી. સહભાગી અનુસાર આ કાઠમંડુમાં આગામી વિદેશ સચિવ સ્તરની બેઠક દરમિયાન અથવા 12 મેના રોજ BRI પર હસ્તાક્ષરની સાતમી વર્ષગાંઠ પર અથવા નેપાળ અને ચીન વચ્ચેની કોઈપણ અન્ય ઉચ્ચ સ્તરીય મુલાકાત દરમિયાન થઈ શકે છે.
જોકે, નેપાળ અને ચીને 12 મે, 2017 ના રોજ BRI ફ્રેમવર્ક કરાર પર હસ્તાક્ષર કર્યા હતા. ચીને 2019 માં એક યોજનાનો ટેક્સ્ટ આગળ મૂક્યો હતો, પરંતુ મુખ્યત્વે દેવાની જવાબદારી પર કાઠમંડુની ચિંતાને કારણે વધુ કોઈ પ્રગતિ થઈ નથી. નેપાળે ચીનને સ્પષ્ટ કરી દીધું છે કે તેને BRI પ્રોજેક્ટ્સ લાગુ કરવા માટે કોમર્શિયલ લોન લેવામાં રસ નથી.
BRI એ 150 થી વધુ દેશો અને આંતરરાષ્ટ્રીય સંસ્થાઓ દ્વારા રોકાણને સામેલ કરવા માટે 2013 માં ચીનની સરકાર દ્વારા અપનાવવામાં આવેલ વૈશ્વિક માળખાકીય વિકાસ વ્યૂહરચના છે. તે રાષ્ટ્રપતિ શીની વિદેશ નીતિનું કેન્દ્રબિંદુ માનવામાં આવે છે. તે શીની દેશની મુખ્ય કૂટનીતિનું કેન્દ્રીય ઘટક છે, જે ચીનને તેની વધતી શક્તિ અને સ્થિતિને અનુરૂપ વૈશ્વિક બાબતોમાં વધુ નેતૃત્વની ભૂમિકા ભજવવા માટે આહ્વાન કરે છે.
નિરીક્ષકો અને સંશયવાદીઓ મુખ્યત્વે અમેરિકા સહિતના બિન-સહભાગી દેશોના તેને ચીન-કેન્દ્રિત આંતરરાષ્ટ્રીય વેપાર નેટવર્ક માટેની યોજના તરીકે અર્થઘટન કરે છે. ટીકાકારોએ ચીન પર BRI માં ભાગ લેનારા દેશોને દેવાની જાળમાં નાખવાનો આરોપ પણ લગાવ્યો છે. હકીકતમાં, ગયા વર્ષે ઇટાલી BRI માંથી બહાર નીકળનાર પ્રથમ G7 દેશ બન્યો હતો.
BRI માં ભાગ લેનાર શ્રીલંકાએ આખરે દેવું ચૂકવવાના મુદ્દાઓને કારણે ચીનને હમ્બનટોટા પોર્ટ લીઝ પર આપવું પડ્યું હતું. ભારતે શરૂઆતથી જ BRI નો વિરોધ કર્યો છે. મુખ્યત્વે કારણ તેનો મુખ્ય પ્રોજેક્ટ ચાઇના-પાકિસ્તાન ઇકોનોમિક કોરિડોર (CPEC) છે, જે પાકિસ્તાનના કબજા હેઠળના કાશ્મીરમાંથી પસાર થાય છે.
શું ચાઇના-નેપાળ ઇકોનોમિક કોરિડોર શક્ય છે ?
ચીનના એક નિષ્ણાતે નામ ન આપવાની શરતે ETV Bharat ને જણાવ્યું કે, મુખ્ય સમસ્યા એ છે કે દરેક વસ્તુ ખૂબ મોંઘી હશે. નેપાળ પાસે ચીનની લોન ચૂકવવા માટેના સાધનો નથી. ભારત નેપાળને ઇન્ફ્રાસ્ટ્રક્ચર પ્રોજેક્ટ લાગુ કરવા માટે અનુદાન આપે છે. ચીન ગ્રાન્ટ આપતું નથી. સૂચિત કોરિડોર ખૂબ મોટા પાયે બનાવવો પડશે.
નિષ્ણાતના મતે બીજી સમસ્યા સૂચિત આર્થિક કોરિડોરમાં ઉત્પાદિત માલ વેચવા માટે બજાર શોધવાની છે. નેપાળનું બજાર ઘણું નાનું છે, ચીનમાં ઉત્પાદિત માલ ચીનને પાછો વેચી શકાતો નથી.
નિષ્ણાતે કહ્યું કે, સૌથી વધુ સક્ષમ વિકલ્પ ભારતીય બજાર છે જે ખૂબ મોટું છે. ચીન ભારતીય બજાર સુધી પહોંચવા માંગે છે. આ માટે તે નેપાળનો ઉપયોગ કરી રહ્યો છે. ભારત ચીની બનાવટની ચીજવસ્તુઓથી ભરવા માટે તેનું બજાર ખોલશે નહીં. જો આવું થાય તો પણ, તેના વિશે કંઈક કરવું પડશે.
નિષ્ણાતના મતે બંને દેશો સંભવતઃ બીજો વિકલ્પ શોધી શકે છે. એટલે કે ચીનને ટ્રાન્ઝિટ કોરિડોર તરીકે ઉપયોગ કરીને મધ્ય એશિયાના ત્રીજા દેશોને આ માલ વેચવાનો છે.
