પ્રયાગરાજ: સંગમનગરી એટલે કે ઉત્તર પ્રદેશનો પ્રયાગરાજ જિલ્લો, જ્યાં આ વખતે મહાકુંભનું આયોજન કરવામાં આવી રહ્યું છે. 13 જાન્યુઆરીથી શરૂ થયેલ આ મહાકુંભ 26 ફેબ્રુઆરી સુધી ચાલશે. અહીં ભારત અને વિદેશમાંથી 40 થી 45 કરોડ ભક્તો આવવાનો અંદાજ છે. જોકે આટલી જનમેદની આવવા પાછળનું કારણ શું છે? શા માટે કહેવામાં આવી રહ્યું છે કે, આ મહાકુંભ જીવનમાં એક જ વાર જોવા મળશે ? આ વખતના મહાકુંભમાં એવી તો શું વિશેષતા છે ? કુંભ અને મહાકુંભ શું છે? તેની ઉત્પત્તિ પાછળની પૌરાણિક કથા શું છે?
ઉપરાંત, 2025 માં આવેલા આ મહા કુંભમેળો 144 વર્ષ પહેલા આવ્યો હતો. એટલે કે આ નક્ષત્રો પહેલા 144 વર્ષ પૂર્વ 1881માં બન્યા હતા. પણ આવું કેમ ? ચાલો જાણીએ સંપૂર્ણ કથા..
શું છે કુંભની કથા:
પૌરાણિક કથાઓ અનુસાર કુંભની કથાની શરૂઆત સમુદ્ર મંથન દરમિયાન નીકળેલા અમૃતને મેળવવા માટેના યુદ્ધથી થાય છે. કહેવાય છે કે વર્ષો પહેલા અમૃતની શોધમાં સમુદ્ર મંથન કરવામાં આવ્યું હતું, જેમાંથી અમૃત નીકળ્યું હતું. આ અમૃત મેળવવા માટે દેવતાઓ અને દાનવો વચ્ચે ભયંકર યુદ્ધ થયું હતું.
અમૃત મેળવવા દેવતા અને દાનવો વચ્ચે થયેલા યુદ્ધમાં અમૃત ઘણી વખત ઘડામાંથી છલકાયું અને તેના ચાર ટીપા પૃથ્વીની ચાર જુદી જુદી જગ્યા પર પડ્યા હતા. આ જગ્યાઓ અન્ય કોઈ નહીં પણ હરિદ્વાર (ઉત્તરાખંડ), પ્રયાગરાજ (ઉત્તર પ્રદેશ), ઉજ્જૈન (મધ્યપ્રદેશ) અને નાસિક (મહારાષ્ટ્ર) છે. અને જો તમને ધ્યાન હશે તો આ ચાર જગ્યા પર જ કુંભ મેળાનું આયોજન કરવામાં આવે છે. હવે જાણવું રહ્યું કે કઈ જગ્યાએ કયો કુંભ યોજાય છે તે કેવી રીતે નક્કી થાય છે? તો ચાલો જાણીએ...
દેવતાઓ અને દાનવો વચ્ચેના યુદ્ધમાં અમૃત કલશ છીનવાઈ ગયો:
વાર્તા મુજબ, અમૃત કલશ સમુદ્ર મંથન દરમિયાન બહાર જ આવ્યું હતું કે રક્ષસોમાં હોડ જામી કે તેઓ તે કળશ પર કબજો કરીને પહેલા અમૃત પી લેશે. આ દરમિયાન રાજા બાલીની સેનામાં સ્વરાભાનુ નામનો સેનાપતિ હતો, તે પાણી, જમીન અને આકાશમાં તેજ ગતિએ દોડી શકતો હતો. તેણે ધન્વંતરિ દેવના હાથમાંથી અમૃતનો ઘડો એક ક્ષણમાં છીનવી લીધો અને તેને આકાશ તરફ લઈ ગયો.
ઈન્દ્રના પુત્ર જયંત અને રાક્ષસ સ્વરભાનુ વચ્ચે યુદ્ધ થયું:
દેવોના સમૂહમાં પણ ઈન્દ્રના પુત્ર જયંતે સ્વરભાનુને અમૃત તરફ ધસી આવતા જોયા કે તરત જ તે કાગડાનું રૂપ ધારણ કરીને તેની પાછળ ઊડીને તેની પાસેથી અમૃત લઈ લેવાનો પ્રયાસ કરવા લાગ્યો. જયંતને એકલો પડેલો જોઈને સૂર્ય, ચંદ્ર અને દેવોના ગુરુ બૃહસ્પતિ પણ તેને મદદ કરવા આવ્યા.
કલશમાંથી અમૃત છલકાયું અને હરિદ્વાર પર પ્રથમ પડ્યું:
આ દરમિયાન, સ્વરભાનુને ટેકો આપવા માટે કેટલાક અન્ય રાક્ષસો પણ આકાશમાં ઉડ્યા અને આ બધા વચ્ચે, અમૃત કલશને છીનવી લેવા માટે લડાઈ શરૂ થઈ. આ જ સમયે ઘડામાંથી અમૃત છલકાયું અને તેના ટીપાં હરિદ્વારમાં પ્રથમ વખત પડ્યાં. આ રીતે હરિદ્વાર તીર્થસ્થળ બની ગયું. બીજી વખત અમૃત છલકાયું, તે ગંગા-યમુના અને સરસ્વતીના સંગમ સ્થાન પ્રયાગમાં પડ્યું. આ રીતે આ સ્થળ તીર્થસ્થાન બની ગયું.
પછીના બે પ્રયાસોમાં ઘડામાંથી છલકાયેલું અમૃત ઉજ્જૈનની ક્ષિપ્રા નદીમાં પડ્યું અને ચોથી વખત, અમૃતના ટીપાં નાસિકની ગોદાવરી નદીમાં પડ્યાં. આ રીતે ગંગા નદીમાં બે વાર અમૃતના ટીપા પડ્યા, આ સિવાય ક્ષિપ્રા અને ગોદાવરી નદીમાં અને તેમના કિનારે આવેલા હરિદ્વાર, પ્રયાગરાજ, ઉજ્જૈન અને નાસિકમાં કુંભનું આયોજન થવા લાગ્યું.
હવે જાણીએ કે કુંભ મેળા માટે સ્થાન કેવી રીતે પસંદ કરવામાં આવે છે:
કુંભ મેળાનું સ્થાન નક્કી કરવામાં ગ્રહોની સ્થિતિ મહત્વની ભૂમિકા ભજવે છે. આમાં સૂર્ય, ચંદ્ર અને ગુરુ ગ્રહોની સ્થિતિ મહત્વપૂર્ણ છે. જ્યારે સૂર્ય અને ચંદ્ર મકર રાશિમાં અને ગુરુ વૃષભમાં હોય છે, ત્યારે કુંભ મેળો પ્રયાગરાજમાં થાય છે.
તે જ સમયે, જ્યારે સૂર્ય મેષ રાશિમાં અને ગુરુ કુંભ રાશિમાં હોય છે, ત્યારે હરિદ્વારમાં કુંભ મેળો થાય છે. આ સાથે, જ્યારે સૂર્ય સિંહ રાશિમાં હોય છે અને ગુરુ ગ્રહ પણ સિંહ રાશિમાં હોય છે, ત્યારે કુંભ મેળો ઉજ્જૈનમાં થાય છે. આ સિવાય જ્યારે સૂર્ય સિંહ રાશિમાં હોય અને ગુરુ સિંહ રાશિમાં હોય કે કર્ક રાશિમાં હોય ત્યારે નાસિકમાં કુંભ મેળો ભરાય છે.
કુંભ શા માટે દર 12 વર્ષે જ થાય છે:
કુંભ મેળાનું આયોજન દર 12 વર્ષે થાય છે. દર 12 વર્ષે કુંભ થવાનો આધાર માત્ર જ્યોતિષીય ગણતરીઓ જ નથી પરંતુ પૌરાણિક કથાઓ પણ છે. જ્યોતિષની ગણતરી મુજબ, જ્યારે ગુરુ ગ્રહ મેષ અથવા સિંહ રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે અને સૂર્ય-ચંદ્રની સ્થિતિ વિશેષ યોગ બનાવે છે, ત્યારે કુંભ મેળાનું આયોજન કરવામાં આવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે ગ્રહોની આ સ્થિતિ 12 પર આવે છે. એટલા માટે દર 12 વર્ષે કુંભ મેળાનું આયોજન કરવામાં આવે છે.
પૌરાણિક દંતકથા અનુસાર, જ્યારે સાગર મંથનમાં અમૃતના ઘડા માટે દેવો અને દાનવો વચ્ચે યુદ્ધ થયું હતું, ત્યારે ઇન્દ્રનો પુત્ર જયંત રાક્ષસ સ્વરભાનુ પાસેથી અમૃતનો ઘડો છીનવીને ભાગી ગયો હતો. આ પછી જયંત 12 દિવસમાં સ્વર્ગમાં પહોંચી શક્યા. એવું માનવામાં આવે છે કે દેવતાઓનો એક દિવસ મનુષ્યના એક વર્ષ બરાબર છે. તેથી દર 12 વર્ષે કુંભનું આયોજન કરવામાં આવે છે.
કુંભ અને મહા કુંભમાં શું તફાવત છે, 144 વર્ષ પછી મહા કુંભ કેમ આવે છે:
- કુંભના ચાર પ્રકાર છે. કુંભ, અર્ધ કુંભ, પૂર્ણ કુંભ અને મહા કુંભ.
- અર્ધ કુંભ દર 6-6 વર્ષે થાય છે. તે હરિદ્વાર અને પ્રયાગરાજમાં જ જોવા મળે છે.
- તે જ સમયે, પૂર્ણ કુંભની વાત કરીએ તો તે 12 વર્ષમાં એકવાર થાય છે.
- આમાં દર 12 વર્ષે દેશના ચારમાંથી એક સ્થાન પર કુંભનું આયોજન કરવામાં આવે છે. જ્યારે 12 પૂર્ણકુંભ પતે છે ત્યારે તેને મહાકુંભ કહેવાય છે.
- આમ, એક મહાકુંભને આવતા કુલ 144 વર્ષ લાગે છે. તેથી જ આ વખતે પ્રયાગરાજમાં યોજાનાર કુંભ મેળાને મહાકુંભ નામ આપવામાં આવ્યું છે.
આમ, 2025માં આવેલા મહાકુંભ આ પહેલા 1881માં યોજાયો હતો. ત્યારબાદ હવે તે 2025માં યોજાઇ રહ્યો છે. આનાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે કોઈપણ વ્યક્તિ જીવનમાં માત્ર એક જ વાર મહાકુંભમાં સ્નાન કરવાનું પુણ્ય મેળવી શકે છે. જ્યારે અમુક પેઢી તો મહાકુંભ જોઈ પણ નહીં શકે.
આ પણ વાંચો:
