নতুন দিল্লী : ৯২ বছৰ বয়সত বৃহস্পতিবাৰে মৃত্যুমুখত পৰা প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী মনমোহন সিঙৰ সৈতে হোৱা মোৰ সকলো বাৰ্তালাপৰ আটাইতকৈ স্মৰণীয় মুহূৰ্তটো হৈছে ২০১০ চনত ৰিয়াধৰ পৰা নতুন দিল্লীলৈ যোৱাৰ সময়ত এয়াৰ ইণ্ডিয়া বিমানত হোৱা বাৰ্তালাপ । সেই দিনটোত প্ৰধানমন্ত্ৰীয়ে চৌদি আৰৱ ভ্ৰমণৰ বিষয়ে কথা পাতিবলৈ বিমানখনত এক সংবাদমেল সম্বোধন কৰিছিল । ৰঙৰ উৎসৱ ফাকুৱাৰ সময়তে আমাৰ দলটো উভতি আহিছিলো । সংবাদমেলৰ ঠিক পিছতে মই তেওঁৰ ওচৰলৈ গৈ কৈছিলো, "হেপী হোলী, ছাৰ।" তেওঁ তেওঁৰ সোঁ হাতখন মোৰ মূৰত ৰাখি কোমল কণ্ঠস্বৰেৰে ক'লে, "ভগৱানে ভালে ৰাখক, পুত্ৰ (God bless, son)।"
চৌদি আৰৱৰ সেই ভ্ৰমণ নতুন দিল্লীৰ বৈদেশিক নীতিৰ দৃষ্টিকোণৰ পৰা গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল । সেই ভ্ৰমণৰ সময়তে 'ৰিয়াধ ঘোষণা – কৌশলগত অংশীদাৰিত্বৰ এক নতুন যুগ' মুকলি কৰা হৈছিল । ২০০৬ চনত তদানীন্তন চৌদি প্ৰিন্স আব্দুল্লাহ বিন আব্দুলআজিজ আল চাউদৰ ভাৰত ভ্ৰমণৰ সময়ত স্বাক্ষৰিত দিল্লী ঘোষণাপত্ৰৰ ওপৰত ভাৰত-চৌদি আৰৱৰ সম্পৰ্ক অধিক দৃঢ় কৰে ।
চৌদি আৰৱ ভ্ৰমণৰ সময়ত মনমোহন সিঙে মজলিস আল-শ্বৌৰাক সম্বোধন কৰে আৰু চৌদিৰ বৈদেশিক পৰিক্ৰমা, পেট্ৰ'লিয়াম আৰু খনিজ সম্পদ আৰু বাণিজ্য আৰু উদ্যোগ মন্ত্ৰীসকলক আদৰণি জনায় । কিং ছাউদ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ দ্বাৰা তেওঁক সন্মানীয় ডক্টৰেট প্ৰদান কৰা হৈছিল । মনমোহন সিঙে প্ৰকৃততে ব্যৱহাৰিক বৈদেশিক নীতি অব্যাহত ৰাখিছিল যিটো পি ভি নৰসিংহ ৰাওৰ দ্বাৰা আৰম্ভ কৰা হৈছিল আৰু ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টীৰ অটল বিহাৰী বাজপেয়ীয়ে তাক অব্যাহত ৰাখিছিল ।
সম্ভৱতঃ মনমোহন সিঙৰ বৈদেশিক নীতিৰ আটাইতকৈ লক্ষণীয় উদাহৰণ হৈছে ২০০৫ চনত স্বাক্ষৰিত ভাৰত-আমেৰিকাৰ অসামৰিক পাৰমাণৱিক চুক্তি । এই যুগান্তকাৰী চুক্তিয়ে ভাৰতৰ পাৰমাণৱিক বিচ্ছিন্নতাৰ সমাপ্তি ঘটায় আৰু অসামৰিক উদ্দেশ্যৰ বাবে পাৰমাণৱিক প্ৰযুক্তি আৰু ইন্ধনৰ প্ৰৱেশাধিকাৰ সহজ কৰে, যাৰ ফলত শক্তি সুৰক্ষা আৰু অৰ্থনৈতিক বিকাশ সক্ষম হয় ।
প্ৰাক্তন প্ৰধানমন্ত্ৰীগৰাকীৰ মৃত্যুৰ পিছত আমেৰিকাৰ বিদেশ সচিব এণ্টণি ব্লিংকেনে তেওঁৰ শোক বাৰ্তাত ভাৰত-আমেৰিকা সম্পৰ্কক শক্তিশালী কৰাৰ ক্ষেত্ৰত মনমোহন সিঙে পালন কৰা ভূমিকাৰ গুৰুত্ব আটাইতকৈ উপযুক্তভাৱে উল্লেখ কৰিছে । ব্লিংকেনে লিখিছে, "ড৹ সিং আমেৰিকা-ভাৰত কৌশলগত অংশীদাৰিত্বৰ অন্যতম শ্ৰেষ্ঠ চেম্পিয়ন আছিল আৰু তেওঁৰ কামে যোৱা দুটা দশকত আমাৰ দেশসমূহে একেলগে যি সম্পাদন কৰিছে তাৰ বহুখিনিৰ ভেঁটি স্থাপন কৰিছিল । আমেৰিকা-ভাৰত অসামৰিক পাৰমাণৱিক সহযোগিতা চুক্তি আগবঢ়োৱাত তেওঁৰ নেতৃত্বই আমেৰিকা-ভাৰত সম্পৰ্কৰ সম্ভাৱনাৰ ক্ষেত্ৰত এক বৃহৎ বিনিয়োগৰ সূচায় । ঘৰত ড৹ সিঙক তেওঁৰ অৰ্থনৈতিক সংস্কাৰৰ বাবে স্মৰণ কৰা হ'ব যিয়ে ভাৰতৰ দ্ৰুত অৰ্থনৈতিক বিকাশত উদগনি দিছিল । আমি ড৹ সিঙৰ মৃত্যুত শোক প্ৰকাশ কৰিছো আৰু আমেৰিকা-ভাৰতক একেলগে আনিবলৈ তেওঁৰ সমৰ্পণক সদায় মনত ৰাখিম ।"
২০০৪ চনৰ পৰা ২০১৪ চনলৈ মনমোহন সিঙৰ নেতৃত্বত ভাৰতৰ বৈদেশিক নীতি ব্যৱহাৰিক আৰু আদৰ্শবাদৰ মিশ্ৰণৰ দ্বাৰা চিহ্নিত হৈছিল । ই বিশ্বৰ মঞ্চত ভাৰতৰ বৰ্ধিত মৰ্যাদা আৰু আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় বিষয়ত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰাৰ আকাংক্ষা প্ৰতিফলিত কৰিছিল । সিঙৰ কাৰ্যকালত আঞ্চলিক আৰু গোলকীয় প্ৰত্যাহ্বানৰ মোকাবিলা কৰাৰ সময়ত অৰ্থনৈতিক কূটনীতি, কৌশলগত অংশীদাৰিত্ব আৰু বহুপাক্ষিকতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছিল ।
সিং ভাৰতৰ 'লুক ইষ্ট পলিচী'ৰ এজন শক্তিশালী অধিবক্তা আছিল যিটো ১৯৯০ ৰ দশকৰ আৰম্ভণিতে আৰম্ভ হৈছিল যেতিয়া তেওঁ তেতিয়াৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী নৰসিংহ ৰাওৰ অধীনত বিত্ত মন্ত্ৰী হিচাপে কাৰ্যনিৰ্বাহ কৰি আছিল । এই নীতিয়ে দক্ষিণ-পূব এছিয়াৰ ৰাষ্ট্ৰসংঘ (আছিয়ান), জাপান আৰু দক্ষিণ কোৰিয়াৰ সৈতে অৰ্থনৈতিক আৰু কৌশলগত সম্পৰ্ক শক্তিশালী কৰাৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে ।
সামগ্ৰীৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰত-আছিয়ান মুক্ত বাণিজ্য চুক্তি স্বাক্ষৰ কৰাটো এক গুৰুত্বপূৰ্ণ সাফল্য আছিল, যাৰ ফলত দ্বিপাক্ষিক বাণিজ্য বৃদ্ধি পাইছিল । সেৱা আৰু বিনিয়োগৰ ক্ষেত্ৰত চুক্তিৰ বাবে আলোচনাৰ ফলত কেইবাখনো আছিয়ান সদস্য ৰাষ্ট্ৰৰ সৈতে ব্যাপক অৰ্থনৈতিক সহযোগিতা চুক্তি (চিইচিএ) হয় ।
সিঙৰ কাৰ্যকালত আছিয়ান ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ সৈতে দ্বিপাক্ষিক বাণিজ্য ২০০৪ চনত ১৩ বিলিয়ন ডলাৰৰ পৰা ২০১৪ চনলৈ ৭০ বিলিয়ন ডলাৰৰ ওপৰলৈ বৃদ্ধি পাইছিল । ভাৰতে পূব এছিয়াৰ অৰ্থনীতি যেনে জাপান আৰু দক্ষিণ কোৰিয়াৰ পৰাও বিনিয়োগ আকৰ্ষণ কৰিছিল ।
সিঙৰ কাৰ্যকালত চীনৰ সৈতে সীমান্ত বিবাদ সমাপ্ত কৰাৰ বাবেও প্ৰচেষ্টা কৰা হৈছিল । ২০০৬ চনৰ নৱেম্বৰত তেতিয়াৰ চীনা ৰাষ্ট্ৰপতি হু জিনতাওৱে ভাৰত ভ্ৰমণ কৰে যাৰ পিছত ২০০৮ চনৰ জানুৱাৰীত সিঙৰ বেইজিং ভ্ৰমণ হয় । চীন-ভাৰত সম্পৰ্কৰ এক গুৰুত্বপূৰ্ণ বিকাশ হ'ল ৪ দশকতকৈও অধিক সময় বন্ধ থকাৰ পিছত ২০০৬ চনত নাথুলা পাছ পুনৰ মুকলি কৰা ।
সিঙে ২০১৩ চনত চীনলৈ আন এটা চৰকাৰী ভ্ৰমণ কৰিছিল । দিল্লী-বেইজিং, কলকাতা-কুনমিং আৰু বেংগালুৰু-চেংডুৰ মাজত 'ভগ্নী-চহৰ' অংশীদাৰিত্ব (sister-city partnership) স্থাপনৰ বাবে তিনিখন চুক্তি স্বাক্ষৰিত হৈছিল । ২০১০ চনলৈকে চীন ভাৰতৰ দ্বিতীয় সৰ্ববৃহৎ বাণিজ্য অংশীদাৰ হৈ পৰিছিল ।
যেতিয়া মনমোহন সিং প্ৰধানমন্ত্ৰী আছিল তেতিয়া আফগানিস্তানৰ সৈতে সম্পৰ্কও যথেষ্ট উন্নত হৈছিল । ভাৰত আফগানিস্তানৰ সৰ্ববৃহৎ আঞ্চলিক দাতা হৈ পৰিছিল । ২০০৮ চনৰ আগষ্টত তদানীন্তন আফগান ৰাষ্ট্ৰপতি হামিদ কাৰজাইৰ নতুন দিল্লী ভ্ৰমণৰ সময়ত, মনমোহন সিঙে অধিক বিদ্যালয়, স্বাস্থ্য ক্লিনিক, আন্তঃগাঁথনি আৰু প্ৰতিৰক্ষাৰ বিকাশৰ বাবে আফগানিস্তানলৈ সাহায্য পেকেজৰ পৰিমাণ বৃদ্ধি কৰিছিল । মনমোহন সিঙৰ নেতৃত্বত, ভাৰত আফগানিস্তানৰ বাবে একক সৰ্ববৃহৎ সাহায্য দাতা হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰে ।
মনমোহন সিঙে তেওঁৰ পূৰ্বসূৰী অটল বিহাৰী বাজপেয়ীৰ দ্বাৰা আৰম্ভ কৰা পাকিস্তানৰ সৈতে শান্তি প্ৰক্ৰিয়া অব্যাহত ৰাখিছিল । পাকিস্তানৰ সৈতে সম্পৰ্ক স্বাভাৱিক কৰাৰ প্ৰচেষ্টাত যৌগিক আলোচনা পুনৰ আৰম্ভ কৰাও অন্তৰ্ভুক্ত আছিল । অৱশ্যে ২০০৮ চনৰ মুম্বাই আক্ৰমণৰ দৰে ঘটনাই দ্বিপাক্ষিক সম্পৰ্ক কঠিন কৰি তুলিছিল ।
ভাৰত মহাসাগৰৰ দ্বীপৰাষ্ট্ৰত গৃহযুদ্ধৰ অন্তিম পৰ্যায়ত ভাৰতে শ্ৰীলংকাৰ সৈতেও সম্পৰ্ক ৰাখিছিল । শক্তি সহযোগিতা, বাণিজ্য চুক্তি আৰু সীমান্ত ব্যৱস্থাপনা আদিৰ দৰে পদক্ষেপৰ জৰিয়তে নেপাল আৰু বাংলাদেশৰ সৈতে সম্পৰ্ক উন্নত হৈছে ।
ভাৰতৰ বৰ্ধিত শক্তিৰ প্ৰয়োজনীয়তাক স্বীকৃতি দি মনমোহন সিঙে কূটনীতিৰ জৰিয়তে শক্তি সম্পদ সুৰক্ষিত কৰাত অগ্ৰাধিকাৰ দিয়ে । ভাৰতে পশ্চিম এছিয়া, মধ্য এছিয়া আৰু আফ্ৰিকাত তেল আৰু গেছৰ বাবে অংশীদাৰিত্ব গঢ়ি তুলিছে । ইৰাণ আৰু মধ্য এছিয়াৰ ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ সৈতে হোৱা চুক্তিসমূহ এই প্ৰচেষ্টাৰ অংশ আছিল । মনমোহন সিঙৰ নেতৃত্বত ভাৰতে সাগৰীয় পথ আৰু জলদস্যু বিৰোধী সুৰক্ষাৰ বাবে সামুদ্ৰিক সুৰক্ষাৰ ওপৰতো গুৰুত্ব আৰোপ কৰে, আনহাতে অঞ্চলটোত ইয়াৰ নৌ-বাহিনীৰ উপস্থিতি সম্প্ৰসাৰিত কৰে ।
মনমোহন সিঙে এটা বহুমেৰু বিশ্ব শৃংখলাত বিশ্বাস কৰিছিল যিটো ভাৰতে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিব পাৰে । তেওঁৰ চৰকাৰে বহুপাক্ষিক মঞ্চত সক্ৰিয় অংশগ্ৰহণ কৰিছিল । বৰ্ধিত অৰ্থনৈতিক আৰু ৰাজনৈতিক প্ৰভাৱৰ সদ্ব্যৱহাৰ কৰি ভাৰতে ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ নিৰাপত্তা পৰিষদত স্থায়ী সদস্যপদৰ বাবে প্ৰচাৰ চলাইছিল ।
নতুন দিল্লীয়ে জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ আলোচনাত গঠনমূলকভাৱে জড়িত হৈ আছে, বিশ্বব্যাপী চুক্তিত সমতা আৰু বহনক্ষম উন্নয়নৰ বাবে ওকালতি কৰিছে । মুখ্য শক্তিসমূহৰ সৈতে একত্ৰিত হোৱাৰ সময়ত, ভাৰতে জোটবিহীন আন্দোলন (এনএএম) নীতিৰ প্ৰতি প্ৰতিশ্ৰুতি বজাই ৰাখিছিল, যি সাৰ্বভৌমত্ব আৰু হস্তক্ষেপ নকৰাৰ ক্ষেত্ৰত ইয়াৰ ঐতিহাসিক স্থিতি প্ৰতিফলিত কৰিছিল ।
সংক্ষেপে, মনমোহন সিঙৰ বৈদেশিক নীতিৰ পৰিণাম হৈছে কৌশলগত ব্যৱহাৰিকতা, অৰ্থনৈতিক একত্ৰীকৰণ আৰু বহুপাক্ষিক সম্পৰ্ক । তেওঁ ঘৰুৱা উন্নয়নমূলক অগ্ৰাধিকাৰসমূহ সম্বোধন কৰাৰ সময়ত ভাৰতক এজন দায়িত্বশীল গোলকীয় খেলুৱৈ হিচাপে স্থান দিছিল । তেওঁৰ কাৰ্যকালত ভাৰতৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় স্থিতি গঢ়ি তোলাৰ বাবে পৰৱৰ্তী চৰকাৰসমূহৰ বাবে আধাৰশিলা স্থাপন কৰা হৈছিল, যাৰ ফলত দেশৰ বৈদেশিক নীতিত ধাৰাবাহিকতা আৰু পৰিৱৰ্তনৰ মিশ্ৰণ গঢ়ি তুলিছিল ।
