বিশেষ প্ৰতিবেদন, ২৫ জুন : সিন্ধু জলচুক্তিৰ (Indus Waters Treaty, IWT) অধীনত থকা জম্মু-কাশ্মীৰৰ জলবিদ্যুৎ প্ৰকল্পসমূহ পৰিদৰ্শন কৰিবলৈ পাকিস্তানৰ তিনিজনীয়া প্ৰতিনিধি দলৰ ভ্ৰমণক অস্বাভাৱিক বুলি গণ্য কৰিব নালাগে ।
যদিও কিছুমান সংবাদ মাধ্যমৰ প্ৰতিবেদনে উল্লেখ কৰিছে যে নতুন দিল্লীয়ে জম্মু-কাশ্মীৰক বিশেষ মৰ্যাদা প্ৰত্যাহাৰ কৰাৰ পাঁচ বছৰ পিচত এই ভ্ৰমণটো আহিছে, ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ মাজত অস্থিৰ সম্পৰ্ক থকা সত্ত্বেও সাত দশক ধৰি সময়ৰ পৰীক্ষাৰ সৈতে যুঁজি থকা আই ডব্লিউ টিৰ দৃষ্টিকোণৰ পৰাহে ইয়াক চোৱা উচিত ।
মনোহৰ পাৰিকাৰ ইনষ্টিটিউট অব ডিফেন্স ষ্টাডিজ এণ্ড এনালাইছিছৰ জ্যেষ্ঠ ফেলো আৰু সীমান্তৰ জলভাগৰ বিষয়ত আগশাৰীৰ বিশেষজ্ঞ উত্তম কুমাৰ সিনহাই ই টিভি ভাৰতক কয়, "এই ভ্ৰমণটো এক স্বাভাৱিক বিনিময় । "স্থায়ী সিন্ধু আয়োগ (Permanent Indus Commission, PIC) প্ৰতি বছৰে এবাৰকৈ মিলিত হয় । আই ডব্লিউ টিৰ ক্ষেত্ৰত ভাৰত যথেষ্ট স্বচ্ছ হৈ আছে ।"
আই ডব্লিউ টিক এক 'উল্লেখযোগ্য চুক্তি' হিচাপে অভিহিত কৰি সিনহাই কয়, "এই চুক্তি সজীৱ হৈ থকাৰ কাৰণ হৈছে ভাৰতে ইয়াৰ স্বাক্ষৰকাৰী হোৱাটোক সন্মান কৰে আৰু কূটনীতি আৰু অৰ্থনৈতিক সমৃদ্ধি দুয়োটা ক্ষেত্ৰতে অঞ্চলটোত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ সংযোগকাৰী হিচাপে সীমান্তৰ নদীক মূল্য দিয়ে । এই সময়ছোৱাত কেইবাটাও ঘটনা ঘটিছে । তাৰে ভিতৰত আছে তিনিখন যুদ্ধ, ২০০১ চনত ভাৰতীয় সংসদ আক্ৰমণ, ২০০৮ চনত মুম্বাই সন্ত্ৰাসবাদী আক্ৰমণ, ২০১৬ চনত উৰিত সন্ত্ৰাসবাদী আক্ৰমণ আৰু ২০১৯ চনৰ পুলৱামা আক্ৰমণ । এই ঘটনাকেইটাই ভাৰতক কিছু বিশেষ পৰিস্থিতিৰ দোহাই দি আই ডব্লিউ টিৰ পৰা নিজকে প্ৰত্যাহাৰ কৰাৰ চিন্তা কৰিবলৈ অনুপ্ৰেৰিত কৰিব পাৰিলেহেঁতেন । কিন্তু প্ৰতিটো ক্ষেত্ৰতে ইয়াৰ লাভ-লোকচানৰ মূল্যায়নৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি ভাৰতে তেনে নকৰাৰ সিদ্ধান্ত লয় ।"
উল্লেখ্য, বৰ্তমানৰ ভ্ৰমণকালত পাকিস্তানী প্ৰতিনিধি দলটোৱে চেনাব উপত্যকাৰ কিষেণগংগা আৰু ৰাটল জলবিদ্যুৎ প্ৰকল্প পৰিদৰ্শন কৰিব । 2019 চনৰ জানুৱাৰী মাহতো পাকিস্তানৰ এটা প্ৰতিনিধি দলে পাকাল দুল আৰু নামনি কালনাই জলবিদ্যুৎ প্ৰকল্প পৰিদৰ্শন কৰিছিল ।
ইয়াৰ অধীনত থকা আই ডব্লিউ টি আৰু পি আই চি কি ?
আই ডব্লিউ টি হৈছে ভাৰত আৰু পাকিস্তানৰ মাজত এক জল বিতৰণ চুক্তি, যিটো সিন্ধু নদী আৰু ইয়াৰ উপনদীসমূহত উপলব্ধ পানী ব্যৱহাৰ কৰাৰ বাবে বিশ্ব বেংকৰ দ্বাৰা ব্যৱস্থা আৰু আলোচনা কৰা হৈছে । ১৯৬০ চনৰ ছেপ্টেম্বৰত কৰাচীত তদানীন্তন ভাৰতৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী জৱাহৰলাল নেহৰু আৰু তদানীন্তন পাকিস্তানী ৰাষ্ট্ৰপতি আয়ুব খানে এই চুক্তি স্বাক্ষৰ কৰিছিল ।
এই চুক্তিয়ে ভাৰতক তিনিখন পূব প্ৰান্তৰ নদী- বিয়াছ, ৰবি আৰু ছুটলেজৰ পানীৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ প্ৰদান কৰে । আনহাতে, তিনিখন পশ্চিমৰ নদী- সিন্ধু, চেনাব আৰু ঝিলামৰ পানীৰ ওপৰত নিয়ন্ত্ৰণ পাকিস্তানৰ ওচৰত আছে । এই চুক্তিয়ে পাকিস্তানক আবণ্টন কৰা পশ্চিমীয়া নদী আৰু ভাৰতক আবণ্টন কৰা পূবৰ নদীসমূহৰ ব্যৱহাৰ সম্পৰ্কে দুয়োখন দেশৰ মাজত তথ্য আদান-প্ৰদানৰ বাবে এক সহযোগিতামূলক ব্যৱস্থা স্থাপন কৰে ।
চুক্তিৰ প্ৰস্তাৱনাত সদিচ্ছা, বন্ধুত্ব আৰু সহযোগিতাৰ ভাবনাৰে সিন্ধু ব্যৱস্থাৰ পৰা পানীৰ সৰ্বোত্তম ব্যৱহাৰত প্ৰতিখন দেশৰ অধিকাৰ আৰু দায়বদ্ধতাক স্বীকৃতি দিয়া হৈছে । এই চুক্তিৰ জৰিয়তে ভাৰতে পশ্চিমীয়া নদীৰ পানী সীমিত জলসিঞ্চনত ব্যৱহাৰ আৰু সীমাহীন অনা-ব্যৱহাৰযোগ্য ব্যৱহাৰ যেনে বিদ্যুৎ উৎপাদন, নৌসেৱা, ভাসমান সম্পত্তি আৰু মৎস্য পালনত ব্যৱহাৰ কৰিবলৈ অনুমতি দিয়ে ।
এই চুক্তিৰ অধীনত এক স্থায়ী সিন্ধু আয়োগ (Permanent Indus Commission, PIC) গঠন কৰা হৈছিল । সহযোগিতামূলক ব্যৱস্থাৰ তত্ত্বাৱধানৰ বাবে আয়োগত প্ৰতিখন দেশৰ পৰা এগৰাকীকৈ আয়ুক্ত আছে ।
চুক্তিৰ ৰূপায়ণৰ বিষয়ে আলোচনা কৰিবলৈ আৰু উদ্ভৱ হোৱা যিকোনো সমস্যা সমাধানৰ বাবে আয়োগে বছৰত কমেও এবাৰ বৈঠক অনুষ্ঠিত কৰিব লাগিব । পি আই চিয়ে নদীবোৰৰ নিয়মীয়া পৰিদৰ্শন আৰু ভ্ৰমণ কৰে আৰু ঘটনাস্থলীত পালন কৰিবলগীয়া নিৰীক্ষণ আৰু সৰু-সুৰা সমস্যা সমাধানৰ বাবে কাম কৰে । ই দুয়োখন দেশৰ মাজত নদীৰ প্ৰবাহ আৰু জলবিজ্ঞানৰ তথ্যৰ আদান-প্ৰদানৰ তদাৰক কৰে, স্বচ্ছতা আৰু চুক্তিৰ ব্যৱস্থাসমূহ পালন কৰাটো নিশ্চিত কৰে । আয়োগে প্ৰত্যক্ষ আলোচনাৰ জৰিয়তে পাৰ্থক্য নিষ্পত্তি কৰাৰ লক্ষ্যৰে বিবাদ নিষ্পত্তিৰ প্ৰধান অংশীদাৰ হিচাপে কাম কৰে । যদি আয়োগত সমস্যাবোৰ সমাধান কৰিব পৰা নাযায়, তেন্তে সেইবোৰ নিৰপেক্ষ বিশেষজ্ঞ বা মধ্যস্থতা আদালতলৈ প্ৰেৰণ কৰিব পাৰি ।
এই সময়ত কিষেণগংগা আৰু ৰাটল জলবিদ্যুৎ প্ৰকল্পৰ ওপৰত কিয় গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছে ?
কিষেণগঙ্গা জলবিদ্যুৎ প্ৰকল্পটো জম্মু-কাশ্মীৰৰ বান্দিপোৰা জিলাৰ ঝিলাম নদীৰ উপনদী কিষেণগংগা নদীৰ (যাক পাকিস্তানৰ নীলম বুলি কোৱা হয়) ওপৰত অৱস্থিত । এইটো ৩৩০ মেগাৱাট জলবিদ্যুৎ উৎপাদনৰ বাবে প্ৰস্তুত কৰা হৈছে । এইটো এক নদীৰ ওপৰত লোৱা আঁচনি, য'ত এটা জলাশয়ৰ পৰা 23.25 কিলোমিটাৰ দীঘল সুৰংগৰ মাজেৰে এটা ভূগৰ্ভস্থ শক্তি গৃহলৈ পানী বোৱাই নিয়া হৈছে । প্ৰকল্পটোত 37 মিটাৰ ওখ কংক্ৰিটমুখৰ ৰকফিল বান্ধ আছে । ইয়াত প্ৰতিটোত 110 মেগাৱাটৰ তিনিটা ইউনিট আছে আৰু বছৰি প্ৰায় 1,713 নিযুত ইউনিট বিদ্যুৎ উৎপাদন কৰিব বুলি আশা কৰা হৈছে ।
জম্মু-কাশ্মীৰৰ কিষ্টৱাৰ জিলাৰ চেনাব নদীত ৰাটল জলবিদ্যুৎ প্ৰকল্পটো নিৰ্মাণ কৰা হৈছে । এইটো ৮৫০ মেগাৱাট জলবিদ্যুৎ উৎপাদনৰ বাবে প্ৰস্তুত কৰা হৈছে । ই হৈছে এক কংক্ৰিট মাধ্যাকৰ্ষণ বান্ধৰ সৈতে নদীৰ এক ৰান-অব-দ্য-ৰিভাৰ আঁচনি । প্ৰকল্পটোত 133 মিটাৰ ওখ বান্ধ থাকিব । ইয়াত পাঁচটা ইউনিট থাকিব আৰু চাৰিচাৰ প্ৰতিটোতে 205 মেগাৱাট আৰু 30 মেগাৱাটৰ এটা হ'ব । বছৰি প্ৰায় 3,136 নিযুত ইউনিট বিদ্যুৎ উৎপাদন কৰিব বুলি আশা কৰা হৈছে ।
যেতিয়া ইছলামাবাদে ঝিলাম আৰু চেনাবৰ উপনদীত অৱস্থিত কিষাণগংগা ৰাটলে (850 মেগাৱাট) জলবিদ্যুৎ প্ৰকল্পৰ কাৰিকৰী ডিজাইনৰ বৈশিষ্ট্য সম্পৰ্কে আপত্তি উত্থাপন কৰিছিল, তেতিয়া ভাৰত আৰু পাকিস্তান দুয়ো পক্ষই ভিন্ন অৱস্থাত উপনীত হৈছিল, যাক 'পশ্চিমীয়া নদী' হিচাপে মনোনীত কৰা হৈছিল ।
অৱশ্যে আই ডব্লিউ টিৰ কিছুমান অনুচ্ছেদৰ অধীনত ভাৰতক এই নদীবোৰত জলবিদ্যুৎ সুবিধা নিৰ্মাণৰ অনুমতি দিয়া হৈছে । পাকিস্তানে তেতিয়া এই দুটা প্ৰকল্পৰ সৈতে সম্পৰ্কিত উদ্বেগবোৰ সমাধান কৰিবলৈ মধ্যস্থতা আদালত স্থাপনৰ সুবিধাৰ বাবে বিশ্ব বেংকৰ কাষ চাপিছিল । চুক্তিৰ মতভেদ আৰু বিবাদ নিষ্পত্তিৰ ওপৰত আইডব্লিউটিৰ নৱম অনুচ্ছেদৰ দফা 2.1-ৰ সন্দৰ্ভত ভাৰতে এজন নিৰপেক্ষ বিশেষজ্ঞ নিযুক্ত কৰিবলৈ অনুৰোধ জনাইছিল ।
২০২২ চনৰ অক্টোবৰ মাহত বিশ্ব বেংকে মিশ্বেল লিনোক নিৰপেক্ষ বিশেষজ্ঞ আৰু ছিন মাৰ্ফিক আন্তৰ্জাতিক মধ্যস্থতা আদালতৰ (আই চি এ) অধ্যক্ষ হিচাপে নিযুক্তি দিয়ে আৰু দক্ষিণ এছিয়াৰ দুয়োখন চুবুৰীয়াৰ অনুৰোধ মানি লয় ।
অৱশ্যে যোৱা বছৰ ভাৰতে কৈছিল যে নিৰপেক্ষ বিশেষজ্ঞজনে ইতিমধ্যে কিষেণগংগা আৰু ৰাটলে প্ৰকল্পৰ সৈতে সম্পৰ্কিত পাৰ্থক্যবোৰ জব্দ কৰিছে । আনহাতে, নতুন দিল্লীয়ে দৃঢ়তাৰে কয় যে নিৰপেক্ষ বিশেষজ্ঞৰ প্ৰক্ৰিয়া এই মুহূৰ্তত একমাত্ৰ চুক্তি-ধাৰাবাহিক প্ৰক্ৰিয়া আৰু চুক্তিখনে একেটা বিষয়ত সমান্তৰাল প্ৰক্ৰিয়াৰ ব্যৱস্থা কৰা নাই ।
আই চি এৰ ৰায়দানৰ পিছত বৈদেশিক পৰিক্ৰমা মন্ত্ৰালয়ে কৈছিল, "ভাৰতে চুক্তি-ধাৰাবাহিক নিৰপেক্ষ বিশেষজ্ঞৰ প্ৰক্ৰিয়াত অংশগ্ৰহণ কৰি আহিছে । চুক্তিৰ দ্বাৰা পৰিকল্পনা নকৰা অবৈধ আৰু সমান্তৰাল প্ৰক্ৰিয়াত ভাৰতক স্বীকৃতি দিবলৈ বা অংশগ্ৰহণ কৰিবলৈ বাধ্য কৰিব নোৱাৰি ।"
'ইণ্ডাছ বেছিন আনইনটাৰাপ্টেড : এ হিষ্ট্ৰী অব টেৰিটৰী এণ্ড পলিটিকছ ফ্ৰম আলেকজেণ্ডাৰ টু নেহৰু' নামৰ গ্ৰন্থখনৰ লেখক সিনহাই কয়, "পাকিস্তানে এই দুখন নদীৰ পানীৰ ব্যৱহাৰৰ দ্বাৰা কাশ্মীৰ লাভান্বিত হোৱাটো নিবিচাৰে । এইটো পাকিস্তানৰ বাবে এটা ৰাজনৈতিক বিষয় । পানী কেৱল এক ছদ্মবেশ । বৃহত্তৰ ৰাজনৈতিক বিষয়টো হৈছে কাশ্মীৰ ।"
পানীৰ সমস্যাবোৰ সদায় আৱেগিক বুলি ব্যাখ্যা কৰি তেওঁ কয় : "পাকিস্তানে সদায় আই চি এ আৰু ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ দৰে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মঞ্চত এই বিষয়বোৰ উত্থাপন কৰিব বিচাৰে । আই ডব্লিউ টি এক আলোচনাৰ বিষয় । ভাৰতে পি আই চিৰ অধীনত দ্বিপাক্ষিক সমাধান বিচাৰে ।"
লগতে পঢ়ক :প্ৰতিশোধৰ ট্ৰেজেডী হিচাপে পলাশীৰ যুদ্ধ - The Battle Of Plassey
