বিশেষ প্ৰতিবেদন, ১৮ মে' : ভাৰতৰ পৰমাণু পৰীক্ষাই আজি স্বৰ্ণজয়ন্তী উদযাপন কৰিছে । আজিৰে পৰা ৫০ বছৰ পূৰ্বে ভাৰতে পৰমাণু শক্তিধৰ দেশসমূহৰ সৈতে একে শাৰীত থিয় দিছিল । ১৯৭৪ চনৰ ১৮ মে' তাৰিখে ভাৰতে প্ৰথম পাৰমাণৱিক পৰীক্ষা সম্পন্ন কৰি ইতিহাসৰ পৃষ্ঠাত নিজৰ নাম লিপিবদ্ধ কৰে । এই পৰমাণু পৰীক্ষাৰ কোডনাম আছিল 'স্মাইলিং বুদ্ধ' (Smiling Buddha) । এই গুৰুত্বপূৰ্ণ পদক্ষেপে ভাৰতৰ যাত্ৰাত এক পৰিৱৰ্তনশীল সন্ধিক্ষণ চিহ্নিত কৰে ।
ই কেৱল এক বৈজ্ঞানিক মাইলৰ খুঁটিয়ে নহয়, দেশৰ কৌশলগত স্থিতিত এক উল্লেখনীয় পৰিৱৰ্তনো সূচায় । বিশ্বত প্ৰভাৱ বিস্তাৰ কৰি পোখৰাণ পৰীক্ষাই এক নতুন যুগৰ আৰম্ভণিৰ সূচনা কৰে । নিশ্চিতভাৱে ইয়াৰ দ্বাৰা ভাৰতৰ পাৰমাণৱিক উচ্চাকাংক্ষাই আঞ্চলিক গতিশীলতা আৰু বিশ্বজনীন আলোচনাক আগন্তুক দশকৰ বাবে এক নতুন আকাৰ দিব ।
''যদি ভাৰতে এটা আণৱিক বোমা তৈয়াৰ কৰে, তেতিয়াহ'লে আমি ঘাঁহহেই খাওঁ বা উপবাসে থাকো, কিন্তু আমি এটা পাৰমাণৱিক বোমা তৈয়াৰ কৰিম ।'' ৯ বছৰ পূৰ্বে ভাৰতে পৰীক্ষাসমূহ অনুষ্ঠিত কৰিব বুলি ঘোষণা কৰাৰ পিচত পাকিস্তানে সেই দিশত পদক্ষেপ লোৱা আৰম্ভ কৰিছে ।
১৮ মে', ১৯৭৪ :
এইটো এনে এটা দিন, যিটো ভাৰতৰ ইতিহাসত চিৰস্মৰণীয় হৈ থাকিব । এইটোৱেই সেই দিনটো আছিল, যেতিয়া আমাৰ দেশে বিশ্ব মঞ্চত নিজৰ প্ৰযুক্তিগত শক্তি প্ৰদৰ্শন কৰিছিল । এইটো এটা দিন আছিল, যিয়ে চুবুৰীয়া দেশবোৰলৈ এক শক্তিশালী বাৰ্তা প্ৰেৰণ কৰিছিল, যিবোৰ যুদ্ধ-জ্বৰত আক্ৰান্ত হৈ আছিল ।
ঠিক 50 বছৰ পূৰ্বে আজিৰ দিনটোতে ভাৰতে প্ৰথম পাৰমাণৱিক পৰীক্ষা কৰিছিল । যাৰ দ্বাৰা আমেৰিকা, ছোভিয়েট ইউনিয়ন, ব্ৰিটেইন, ফ্ৰান্স আৰু চীনৰ বিৰুদ্ধে গৌৰৱেৰে থিয় দিছিল, যিবোৰ দেশে ইতিমধ্যে সেই শক্তি প্ৰদৰ্শন কৰিছিল । ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ নিৰাপত্তা পৰিষদৰ এখন অস্থায়ী সদস্য ৰাষ্ট্ৰই প্ৰথমবাৰৰ বাবে পাৰমাণৱিক পৰীক্ষা কৰিছিল ।
কিন্তু কিছুমান মহাশক্তিধৰে এই বিষয়ক খং কৰিছিল, তেওঁলোকে নিষেধাজ্ঞাৰ কথা কৈছিল । অৱশ্যে আমাৰ দেশ এতিয়াও বৰ্তি আছে আৰু প্ৰযুক্তিবিদ্যাৰ ক্ষেত্ৰত অগ্ৰগতি লাভ কৰিছে ।
কিয় লাগে পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰ ?
- ভাৰতে পাৰমাণৱিক পৰীক্ষা কৰাৰ শক্তিশালী ভিত্তি আছে । চীনে ১৯৬২ চনত আমাৰ দেশ আক্ৰমণ কৰিছিল । চীনে আকচাই-চিন অঞ্চল দখল কৰিছিল আৰু ১৯৬৪ চনত এটা পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰ পৰীক্ষা কৰিছিল । এইটোৱে ভাৰতক চিন্তিত কৰি তোলে । পৰম্পৰাগত অস্ত্ৰৰ ক্ষেত্ৰত ইতিমধ্যে আমাৰ ওপৰত আধিপত্য অৰ্জন কৰা প্ৰতিদ্বন্দ্বী হৈ পৰিছিল চীন ।
- ইয়াৰ বাহিৰেও পাকিস্তানৰ ৰূপত ভাৰতৰ আন এক শত্ৰু আছে । ১৯৬৫ চনলৈ দেশখনৰ সৈতে দুখন যুদ্ধ সংঘটিত হয় । এনে পৰিস্থিতিত ইয়াৰ উদ্দেশ্য হৈছে বিৰোধীসকলৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিৰক্ষা সামৰ্থ বৃদ্ধি কৰি ৰাষ্ট্ৰীয় স্বাৰ্থ সুৰক্ষিত কৰা । আমাৰ দেশে এক নিৰ্দিষ্ট সিদ্ধান্তত উপনীত হৈছে যে পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰৰ বিকাশ হৈছে ইয়াক লাভ কৰাৰ দিশত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ পদক্ষেপ ।
- ১৯৭১ চনৰ ডিচেম্বৰ মাহত ভাৰত-পাক যুদ্ধৰ সময়ত আমেৰিকাই আমাৰ দেশক ভাবুকি দিবলৈ নিজৰ বিমান বাহক ইউএছএছ এণ্টাৰপ্ৰাইজক বংগোপসাগৰলৈ প্ৰেৰণ কৰিছিল । ইয়াৰ প্ৰতিক্ৰিয়াস্বৰূপে ছোভিয়েট ইউনিয়নে পাৰমাণৱিক ক্ষেপণাস্ত্ৰৰ সৈতে এখন ছাবমেৰিন মোতায়েন কৰে । ফলত আমেৰিকান যুদ্ধ জাহাজখন তাৰ পৰা প্ৰত্যাহাৰ কৰে । এই উন্নয়নৰ লগে লগে তদানীন্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী ইন্দিৰা গান্ধীয়ে পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰ আৰু বেলিষ্টিক মিছাইলৰ সামৰ্থ্যৰ বিষয়ে অৱগত হয় ।
এনেদৰেই ভাৰতৰ পাৰমাণৱিক পৰীক্ষা আৰম্ভ হৈছিল...
- ১৯৪৪ চনত হোমি জাহাংগীৰ ভাবাই টাটা ইনষ্টিটিউট অব ফাণ্ডামেণ্টেল ৰিছাৰ্চ (Tata Institute of Fundamental Research, TIFR) স্থাপন কৰে আৰু ভাৰতৰ পাৰমাণৱিক কাৰ্যসূচীৰ ভেঁটি স্থাপন কৰা হয় । স্বাধীনতাৰ পিচত তদানীন্তন প্ৰধানমন্ত্ৰী জৱাহৰলাল নেহৰুৱে পাৰমাণৱিক গৱেষণাৰ বাবে আনুষ্ঠানিক অনুমতি দিছিল । অৱশ্যে ইয়াক শান্তিপূৰ্ণ কাৰ্যকলাপতহে সীমাবদ্ধ ৰাখিব বিচাৰে ।
- ভাবাৰ নেতৃত্বত লাহে লাহে পাৰমাণৱিক অস্ত্ৰৰ নক্সাৰ দিশত পদক্ষেপ লোৱা হৈছিল । এই গৱেষণাই ১৯৫৪ চনৰ পৰা ১৯৫৯ চনৰ ভিতৰত গতি লাভ কৰিছিল ।
- ভাবাৰ মৃত্যুৰ পাচত পাৰমাণৱিক গৱেষণা কাৰ্যসূচীটো পদাৰ্থবিজ্ঞানী ৰাজা ৰামান্নাই তত্ত্বাৱধান কৰিছিল ।
- লাল বাহাদুৰ শাস্ত্ৰী প্ৰধানমন্ত্ৰী হোৱাৰ পাচত পদাৰ্থবিজ্ঞানী বিক্ৰম চাৰাভাইক পাৰমাণৱিক কাৰ্যসূচীৰ মুৰব্বী হিচাপে নিযুক্তি দিয়া হয় । কিন্তু মহাত্মা গান্ধীৰ নীতিৰ প্ৰতি প্ৰতিশ্ৰুতিবদ্ধ শাস্ত্ৰীয়ে এই প্ৰকল্পটো শান্তিপূৰ্ণ প্ৰয়োজনীয়তাত সীমিত ৰাখিছিল ।
- ১৯৬৬ চনত ইন্দিৰা গান্ধীয়ে প্ৰধানমন্ত্ৰীৰ দায়িত্ব গ্ৰহণ কৰাৰ পাচত পাৰমাণৱিক কাৰ্যসূচীয়ে গতি লাভ কৰে ।
- ১৯৭২ চনৰ ৭ ছেপ্টেম্বৰত ইন্দিৰা গান্ধীয়ে ভাবা পাৰমাণৱিক গৱেষণা কেন্দ্ৰক পৰীক্ষাৰ বাবে এটা পাৰমাণৱিক সঁজুলি বিকশিত আৰু প্ৰস্তুত কৰাৰ কৰ্তৃত্ব প্ৰদান কৰে ।
ৰূপায়ণ এনেধৰণৰ আছিল
- চৰকাৰে পাৰমাণৱিক পৰীক্ষাৰ বাবে সেউজ সংকেত দিয়াৰ পিচত গৱেষকসকলে ইয়াক সম্পন্ন কৰিবলৈ দুবছৰ কাম কৰিছিল ।
- পৰীক্ষা সঁজুলি : ই এক পাৰমাণৱিক বিভাজন সঁজুলি । ইয়াৰ ক্ষমতা হৈছে 12-13 কিলোটন । জাপানৰ হিৰোছিমাত পেলোৱা পাৰমাণৱিক বোমাৰ ক্ষমতা আছিল প্ৰায় 15 কিলোটন ।
- জড়িত বিজ্ঞানী : পিকে আয়েংগাৰ, ৰাজাগোপালা চিদাম্বৰমকে ধৰি ৭৫ জনীয়া বিজ্ঞানী আৰু অভিযন্তাৰ এটা দল 'বিএআৰচি'ৰ সঞ্চালক হিচাপে ৰাজা ৰামান্নাৰ নেতৃত্বত এই বোমাৰ নক্সা আৰু পৰীক্ষাত জড়িত আছিল । প্ৰাক্তন ৰাষ্ট্ৰপতি এ পি জে আব্দুল কালামো ইয়াত আছিল । প্ৰণৱ দস্তিদাৰে পাৰমাণৱিক বোমাৰ বাবে লিভাৰ ডিজাইন কৰিছিল ।
- ৰাসায়নিক অভিযন্তা হোমি চেথনাই এই পাৰমাণৱিক বোমাত ব্যৱহৃত ৱেপন-গ্ৰেড প্লুটোনিয়ামৰ বিকাশত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল ।
- ৰাজস্থানৰ থৰ মৰুভূমিৰ দূৰৱৰ্তী স্থান পোখৰাণক পৰীক্ষাৰ বাবে বাছনি কৰা হৈছিল ।
- ১৯৭৪ চনৰ ১৮ মে' তাৰিখে পুৱা ৮.০৫ বজাত পাৰমাণৱিক পৰীক্ষা কৰা হৈছিল । প্ৰণৱ দস্তিদাৰে লিভাৰটো হেঁচি বিস্ফোৰণটো কৰিছিল । পৰীক্ষাটো সফল হৈছিল। কিন্তু বায়ুমণ্ডলত কোনো তেজস্ক্ৰিয়তা চিনাক্ত কৰা হোৱা নাছিল ।
- ৰাজা ৰামান্নাই ইন্দিৰা গান্ধীক ফোনযোগে 'বুদ্ধই অৱশেষত হাঁহিলে' (Buddha finally laughed) কোডনামেৰে পৰীক্ষাৰ সফলতাৰ বিষয়ে অৱগত কৰিছিল ।
- বিশ্বক পাৰমাণৱিক সশস্ত্ৰ আৰু অনা-পাৰমাণৱিক সশস্ত্ৰ দেশত বিভক্ত কৰা পাৰমাণৱিক অপ্ৰসাৰণ আইন (Nuclear Non-Proliferation Act, NPT) চূড়ান্ত হোৱাৰ ছয় বছৰ পিচত আমাৰ দেশে এই পৰীক্ষাটো সম্পন্ন কৰিছিল ।
অপাৰেচন স্মাইলিং বুদ্ধ
এই পাৰমাণৱিক পৰীক্ষাৰ নাম আছিল 'অপাৰেচন স্মাইলিং বুদ্ধ' । এই নামটো এইকাৰণেই চূড়ান্ত কৰা হৈছিল ৷ কিয়নো একেদিনাই বুদ্ধ জয়ন্তীও আছিল । বৈদেশিক পৰিক্ৰমা বিভাগে ইয়াক পোখৰাণ-১ নাম দিছে । ইন্দিৰা গান্ধীয়ে এই পৰীক্ষাক বিশ্বৰ দেশসমূহৰ ক্ষোভ দমন কৰিবলৈ 'শান্তিপূৰ্ণ পাৰমাণৱিক বিস্ফোৰণ' বুলি বৰ্ণনা কৰিছিল ।
আন্তৰ্জাতিক প্ৰতিক্ৰিয়া
আনহাতে, প্ৰায় সকলো দেশেই ভাৰতৰ পাৰমাণৱিক পৰীক্ষাক গৰিহণা দিয়ে । কানাডাই তীব্ৰ নিষেধাজ্ঞা আৰোপ কৰিছিল । আমেৰিকাই ভাৰতলৈ সাহায্য বন্ধ কৰিছিল, নিষেধাজ্ঞাও আৰোপ কৰে । আমাৰ পাৰমাণৱিক পৰীক্ষাৰ সঁহাৰি স্বৰূপে পাৰমাণৱিক সৰবৰাহকাৰী গোট (Nuclear Suppliers Group, NSG) গঠন কৰা হৈছিল । ইয়াৰ উদ্দেশ্য হৈছে পাৰমাণৱিক সম্পৰ্কীয় সামগ্ৰী আৰু যন্ত্ৰপাতিৰ ৰপ্তানি নিয়ন্ত্ৰণ কৰা ।
পোখৰাণত কিয় পৰীক্ষা কৰা হৈছিল ?
- ইন্দিৰা গান্ধীৰ চৰকাৰে পাৰমাণৱিক পৰীক্ষা সম্পূৰ্ণ নোহোৱালৈকে এই প্ৰকল্পটো গোপনে ৰখাৰ সিদ্ধান্ত লৈছিল । পৰীক্ষাৰ প্ৰস্তুতি বিদেশী চোৰাংচোৱা আৰু নিৰীক্ষণ উপগ্ৰহৰ দ্বাৰা সাৱধানে পৰিহাৰ কৰা হৈছিল । পোখৰাণক এই অৰ্থত এটা আদৰ্শ স্থান হিচাপে চিনাক্ত কৰা হয় । ঠাইখনৰ ভৌগোলিক আৰু জলবায়ুৰ দিশবোৰ ইয়াৰ বাবে ভালদৰে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছিল ।
- এই পৰীক্ষাটো ইচ্ছাকৃতভাৱে মে' মাহত কৰা হৈছিল । কিয়নো তীব্ৰ বতাহৰ বাবে এই মাহত পোখৰাণত প্ৰচণ্ড বালিৰ ধুমুহা হয় । এইবোৰে আমেৰিকাৰ নিৰীক্ষণ উপগ্ৰহৰ দৃষ্টিভংগীত হস্তক্ষেপ কৰে ।
- উক্ত অঞ্চলত দিনৰ তাপমাত্ৰা ৫০ ডিগ্ৰী চেলচিয়াছতকৈ অধিক হয় । সেয়েহে আনকি ইনফ্ৰাৰেড ছেন্সৰেও পাৰমাণৱিক পৰীক্ষাৰ বাবে প্ৰস্তুতি চিনাক্ত কৰিব নোৱাৰে ।
- ১৯৯৮ চনত ভাৰতে পোখৰাণ-২ নামৰ একেটা অঞ্চলতে পাঁচটা পাৰমাণৱিক পৰীক্ষা কৰিছিল ।
