উচ্চতম ন্যায়ালয়ে বৃহস্পতিবাৰে কয় যে অনুচ্ছেদ ১৭-ত উল্লেখ কৰা হৈছে যে সকলোৱে সমানভাৱে জন্ম গ্ৰহণ কৰিছে আৰু কোনো ব্যক্তিৰ অস্তিত্ব, স্পৰ্শ বা উপস্থিতিত কোনো কলংক জড়িত থাকিব নোৱাৰে । লগতে কয় যে বন্দীসকলক মৰ্যাদা প্ৰদান নকৰাটো উপনিবেশবাদী আৰু প্ৰাক-ঔপনিৱেশিক ব্যৱস্থাৰ এক অৱশেষ ।
দেশৰ মুখ্য ন্যায়াধীশ ডি ৱাই চন্দ্ৰচূড়ৰ নেতৃত্বত আৰু ন্যায়াধীশ জে বি পাৰ্দিৱালা আৰু মনোজ মিশ্ৰক লৈ গঠিত তিনিজনীয়া বিচাৰপীঠে কেন্দ্ৰ আৰু ৰাজ্য চৰকাৰক জাতিগত বৈষম্যক চিৰস্থায়ী কৰা কাৰাগাৰ মেনুৱেলৰ ব্যৱস্থাসমূহ আঁতৰ কৰিবলৈও নিৰ্দেশ দিয়ে ।
শীৰ্ষ আদালতে নিৰ্দেশ দিয়ে যে কাৰাগাৰৰ ভিতৰত 'জাতি' বুলি লিখা ভাগটো আৰু বিচাৰাধীন আৰু/বা দোষীৰ বন্দীৰ পঞ্জীয়নত জাতিৰ যিকোনো প্ৰসংগ বিলোপ কৰিব লাগিব ।
শীৰ্ষ ন্যায়ালয়ে কয় যে জাতিগত প্ৰথা বা কুসংস্কাক বাধা দিবলৈ অস্বীকাৰ কৰাটো এনে ধৰণৰ প্ৰথাবোৰক মজবুত কৰাৰ সমান । "যদি এনে ধৰণৰ প্ৰথা প্ৰান্তীয় জাতিৰ অত্যাচাৰৰ ওপৰত আধাৰিত হয়, তেন্তে এনে ধৰণৰ প্ৰথাক স্পৰ্শ নকৰাকৈ ৰাখিব নোৱাৰি । সংবিধানে জাতিগত বৈষম্য আৰু অস্পৃশ্যতাৰ সমাপ্তি বাধ্যতামূলক কৰিছে ।" লগতে কোৱা হৈছে ।
এই বিষয়ত শীৰ্ষ ন্যায়ালয়ে এনেদৰে কয়- "সন্মানৰ সৈতে জীয়াই থকাৰ অধিকাৰ আনকি কাৰাগাৰত থকা লোকসকলৰো আছে । বন্দীসকলক মৰ্যাদা প্ৰদান নকৰাটো হৈছে উপনিবেশবাদী আৰু প্ৰাক-ঔপনিৱেশিক ব্যৱস্থাৰ এক অৱশেষ, য'ত অত্যাচাৰী ব্যৱস্থাবোৰ ৰাজ্যৰ নিয়ন্ত্ৰণাধীন লোকসকলক অমানৱীয় আৰু অপমানিত কৰাৰ বাবে প্ৰস্তুত কৰা হৈছিল ।"
"প্ৰাক-সাংবিধানিক যুগৰ আধিপত্যবাদী শাসনসমূহে কাৰাগাৰসমূহক কেৱল বন্দীক ভৰাই ৰখা স্থান হিচাপেই নহয়, আধিপত্যৰ সঁজুলি হিচাপেও প্ৰত্যক্ষ কৰিছিল । সংবিধানৰ দ্বাৰা উলিওৱা পৰিৱৰ্তিত আইনী আন্তঃগাঁথনিৰ ওপৰত গুৰুত্ব দি এই ন্যায়ালয়ে স্বীকাৰ কৰিছে যে আনকি বন্দীসকলও মৰ্যাদাৰে জীয়াই থকাৰ অধিকাৰৰ অধিকাৰী ।" ইয়াত কোৱা হৈছে ।
বিচাৰপীঠৰ হৈ ৰায় সংৰচনা কৰা মুখ্য ন্যায়াধীশে কয় যে স্বাধীনতাৰ ৭৫ বছৰতকৈও অধিক সময়ৰ পিচতো আমি জাতিগত বৈষম্যৰ কুফল নিৰ্মূল কৰিবলৈ সক্ষম হোৱা নাই ।
"আমি প্ৰতিষ্ঠানগত প্ৰথাবোৰ প্ৰতিফলিত আৰু আঁতৰ কৰিব লাগিব, যিবোৰে প্ৰান্তীয় সম্প্ৰদায়ৰ নাগৰিকসকলৰ বিৰুদ্ধে বৈষম্যমূলক আচৰণ কৰে বা তেওঁলোকৰ সৈতে সহানুভূতিবিহীন আচৰণ কৰে । আমি অস্পৃশ্যতাৰ আৰ্হিবোৰ লক্ষ্য কৰি সকলো স্থানতে পদ্ধতিগতভাৱে বৈষম্য চিনাক্ত কৰিব লাগিব । যি কি নহওক, 'জাতিৰ সীমাবোৰ তীখাৰে নিৰ্মিত'- 'কেতিয়াবা অদৃশ্য কিন্তু প্ৰায় সদায়ে অবিচ্ছেদ্য' । কিন্তু ইমান শক্তিশালী নহয় যে সেইবোৰক সংবিধানৰ শক্তিৰে ভাঙিব নোৱাৰি ।" মুখ্য ন্যায়াধীশে কয় ।
মুখ্য ন্যায়াধীশে লগতে কয় যে অনুচ্ছেদ ২১-ত ব্যক্তিৰ ব্যক্তিত্ব বিকাশৰ পৰিকল্পনা কৰা হৈছে ।
"জাতিগত কুসংস্কাৰ আৰু বৈষম্যই এজন ব্যক্তিৰ ব্যক্তিত্বৰ বিকাশত বাধা প্ৰদান কৰে আৰু সেয়েহে অনুচ্ছেদ 21-ত প্ৰান্তীয় সম্প্ৰদায়ৰ ব্যক্তিসকলৰ জীৱনৰ অধিকাৰৰ অংশ হিচাপে জাতিগত বাধা অতিক্ৰম কৰাৰ অধিকাৰ প্ৰদান কৰা হৈছে ।" মুখ্য ন্যায়াধীশে কয় ।
মুখ্য ন্যায়াধীশে আৰু কয় যে তেওঁলোকে কেৱল জীয়াই থকাতকৈও সমতা, সন্মান আৰু মৰ্যাদাৰ পৰিৱেশত বিকশিত হ'ব পৰাটো নিশ্চিত কৰিব লাগে, যাতে তেওলোক জাতি-ভিত্তিক বৈষম্যৰ সন্মুখীন নোহোৱাকৈ আগবাঢ়িব পাৰে, যিয়ে তেওঁলোকৰ ব্যক্তিগত বিকাশক দমন কৰে ।
মুখ্য ন্যায়াধীশে কয় যে যদি বন্দীসকলক অপমানজনক শ্ৰম বা অন্যান্য একে ধৰণৰ অত্যাচাৰী প্ৰথাৰ সন্মুখীন কৰোৱা হয়, তেন্তে কাৰাগাৰৰ ভিতৰৰ পৰিস্থিতিৰ ক্ষেত্ৰতো অনুচ্ছেদ 23 প্ৰয়োগ কৰিব পাৰি ।
বিচাৰপীঠে কয় যে বিভিন্ন কাৰাগাৰ মেনুৱেলৰ কেইবাটাও ব্যৱস্থাই কিছুমান সম্প্ৰদায়ৰ শ্ৰমৰ ওপৰত প্ৰতিবন্ধকতা আৰোপ কৰে । "অৰ্থাৎ, এই সম্প্ৰদায়বোৰক কেৱল এক প্ৰকাৰৰ শ্ৰম কৰাৰহে অনুমতি দিয়া হৈছে । এনে কৰ্তব্য পালন কৰিবলৈ অভ্যস্ত সম্প্ৰদায়বোৰকহে কেৱল তেনে ধৰণৰ নিৰ্দিষ্ট কাম কৰাৰ বাবে নিৰ্ধাৰণ কৰা হৈছে ।" বিচাৰপীঠে মন্তব্য কৰে ।
মুখ্য ন্যায়াধীশে কয়, "এনে ব্যৱস্থাৰ ফলত প্ৰায়ে কাৰাগাৰ ব্যৱস্থাৰ ভিতৰত শ্ৰমিকসকলৰ বাবে শ্ৰমৰ প্ৰকাৰ এক অন্যায়মূলকভাৱে বিতৰণ হয় । নিৰ্দিষ্ট সম্প্ৰদায়ৰ লোকসকলে সন্মানীয় কাম কৰাৰ বিপৰীতে প্ৰান্তীয় সম্প্ৰদায়ৰ লোকসকলক অবাঞ্ছিত কাম কৰিবলৈ বাধ্য কৰোৱা হয় । তেওঁলোকৰ জাতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি এনেধৰণৰ শ্ৰমিকৰ আৱণ্টন স্বেচ্ছামূলক হিচাপে শ্ৰেণীবদ্ধ কৰিব নোৱাৰি । নিপীড়িত জাতিৰ সদস্যসকলক নিৰ্বাচিতভাৱে কেৱল নিৰ্দিষ্ট কাম কৰিবলৈ বাধ্য কৰোৱাটো অনুচ্ছেদ ২৩ ৰ অধীনত বলপূৰ্বক শ্ৰমৰ সমান ।"
ভাৰতৰ সংবিধানৰ ১৪, ১৫, ১৭, ২১ আৰু ২৩ অনুচ্ছেদ উলংঘা কৰাৰ ভিত্তিত ৰাজ্যিক কাৰাগাৰৰ মেনুৱেলত বিভিন্ন ব্যৱস্থাক প্ৰত্যাহ্বান জনাই সুকন্যা শান্তাৰ আবেদনৰ ওপৰত শীৰ্ষ ন্যায়ালয়ে ১৪৮ পৃষ্ঠাৰ ৰায় প্ৰদান কৰি এনেদৰে কয় ।
বিচাৰপীঠে কয়, "অনুচ্ছেদ ২৩(১)য়ে সামাজিক আৰু অৰ্থনৈতিক শোষণৰ বিৰুদ্ধে এক বলৱৎযোগ্য মৌলিক অধিকাৰ প্ৰদান কৰে । ইয়াৰ উদ্দেশ্য হৈছে মানৱ সৰবৰাহ, ভিক্ষা আৰু অন্যান্য একেধৰণৰ বলপূৰ্বক শ্ৰম নিষিদ্ধ কৰা । অনুচ্ছেদ 15(2) আৰু 17-ৰ দৰে ই ৰাজ্য আৰু অনা-ৰাজ্যিক কাৰক দুয়োৰে বিৰুদ্ধে প্ৰযোজ্য ।"
জাতি-ভিক্তিক বৈষম্যমূলক নিয়মৰ সমালোচনা কৰি মুখ্য ন্যায়াধীশে কয় যে এনে নিয়মবোৰ বন্দীসকলৰ সংস্কাৰৰ সম্ভাৱনাৰ প্ৰতি উদাসীন । লগতে এই কথাত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে, "এনে অৱস্থা সম্পূৰ্ণৰূপে গুৰুত্বপূৰ্ণ সমতাৰ বিৰোধী । কিয়নো ই প্ৰতিষ্ঠানগত বৈষম্যত অৰিহণা যোগায়, বন্দীসকলক সংস্কাৰৰ সুযোগৰ পৰা বঞ্চিত কৰে ।"
বিচাৰপীঠে কয় : "এই ৰায়ত উল্লেখ কৰা অনুসৰি, কেন্দ্ৰীয় চৰকাৰক তিনি মাহৰ ভিতৰত আদৰ্শ কাৰাগাৰ মেনুৱেল 2016 আৰু আদৰ্শ কাৰাগাৰ আৰু সংশোধনী সেৱা আইন 2023-ত জাতি-ভিত্তিক বৈষম্য দূৰ কৰিবলৈ প্ৰয়োজনীয় পৰিৱৰ্তন সাধন কৰিবলৈ নিৰ্দেশ দিয়া হৈছে ।"
শীৰ্ষ ন্যায়ালয়ে কয় যে গৃহ মন্ত্ৰণালয়ে বিভিন্ন অংশীদাৰৰ সৈতে আলোচনা কৰি এই খচৰা আইনখন প্ৰস্তুত কৰে আৰু ২০২৩ চনৰ মে' মাহত সকলো ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰীয়শাসিত অঞ্চললৈ তেওঁলোকৰ নিজ নিজ অধিকাৰ ক্ষেত্ৰত গ্ৰহণৰ বাবে প্ৰেৰণ কৰে ।
"আৰ্হি আইনত জাতি-ভিত্তিক বৈষম্য নিষিদ্ধ কৰাৰ প্ৰসংগ নাই । এইটো উদ্বেগপূৰ্ণ, কাৰণ আইনখনে কাৰাগাৰৰ ভাৰপ্ৰাপ্ত বিষয়াসকলক কাৰাগাৰৰ প্ৰশাসন আৰু পৰিচালনাৰ বাবে বন্দীসকলৰ সেৱা ব্যৱহাৰ কৰাৰ ক্ষমতা প্ৰদান কৰে ।" বিচাৰপীঠে কয় ।
মুখ্য ন্যায়াধীশে কয় যে যদিও মডেল কাৰাগাৰ মেনুৱেল 2016-ত কেইবাটাও ব্যৱস্থাত কাৰাগাৰত জাতিগত বৈষম্য নিষিদ্ধ কৰাৰ কথা উল্লেখ কৰা হৈছে, 2023 চনৰ আৰ্হি আইনে এনে কোনো উল্লেখ সম্পূৰ্ণৰূপে এৰাই চলিছে । তেওঁ লগতে লগতে কয়, "আদৰ্শ আইনত সেই সন্দৰ্ভত এটা ব্যৱস্থা অন্তৰ্ভুক্ত কৰা উচিত । ই জাতিৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি পৃথকীকৰণ বা কামৰ বিভাজন নিষিদ্ধ কৰা উচিত ।"
"কাৰাগাৰৰ মেনুৱেল/মডেল কাৰাগাৰ মেনুৱেলত অভ্যাসগত অপৰাধীৰ প্ৰসংগ সংশ্লিষ্ট ৰাজ্যিক বিধানসভাৰ দ্বাৰা প্ৰণয়ন কৰা অভ্যাসগত অপৰাধী আইনত প্ৰদান কৰা সংজ্ঞা অনুসৰি হ'ব, ভৱিষ্যতে এনে আইনৰ বিৰুদ্ধে যিকোনো সাংবিধানিক প্ৰত্যাহ্বান সাপেক্ষে । অপ্ৰত্যাশিত কাৰাগাৰ মেনুৱেল/নিয়মত অভ্যাসগত অপৰাধীৰ আন সকলো প্ৰসংগ বা সংজ্ঞা অসাংবিধানিক বুলি ঘোষণা কৰা হৈছে ।" শীৰ্ষ ন্যায়ালয়ে কয় ।
"মডেল কাৰাগাৰ মেনুৱেল 2016-ৰ অধীনত গঠন কৰা ডি এল এছ এ আৰু দৰ্শনাৰ্থী পৰিষদে যুটীয়াভাৱে নিয়মীয়া পৰিদৰ্শন কৰিব, যাতে এই ৰায়ত উল্লেখ কৰা অনুসৰি জাতি-ভিত্তিক বৈষম্য বা একে ধৰণৰ বৈষম্যমূলক প্ৰথা এতিয়াও কাৰাগাৰৰ ভিতৰত হৈ আছে নেকি সেয়া চিনাক্ত কৰিব পাৰে ।" শীৰ্ষ ন্যায়ালয়ে কয় ।
গোচৰটোৰ শুনানিৰ সময়ত আবেদনকাৰীৰ হৈ উপস্থিত থকা জ্যেষ্ঠ অধিবক্তা এছ মূৰলীধৰে কাৰাগাৰত জাতি-ভিত্তিক বৈষম্যৰ বিষয়টো আলোকপাত কৰে । কাৰাগাৰত বিভিন্ন ধৰণৰ বৈষম্যৰ ওপৰত আলোকপাত কৰিবলৈ বিভিন্ন ৰাজ্যিক কাৰাগাৰৰ মেনুৱেল/নিয়মৰ পৰা ব্যৱস্থা উল্লেখ কৰা এখন তালিকা ৰেকৰ্ডলৈ অনা হয় ।
এই বিষয়টোতে বিতৰ্ক কৰা হয় যে দেশৰ কাৰাগাৰসমূহত জাতি-ভিক্তি বৈষম্য এনেদৰে অব্যাহত আছে : (i) শাৰীৰিক শ্ৰমৰ বিভাজন; (ii) বেৰেকৰ পৃথকীকৰণ; আৰু (iii) অধিসূচনাবিহীন জনজাতি আৰু 'অভ্যাসগত অপৰাধী'ৰ বন্দীসকলৰ বিৰুদ্ধে বৈষম্যমূলক আচৰণ কৰা ব্যৱস্থা ।
শীৰ্ষ ন্যায়ালয়ে ৰায় দিয়ে যে বিভিন্ন ৰাজ্যিক মেনুৱেলত প্ৰত্যাহ্বানৰ অধীনত থকা ব্যৱস্থাসমূহ অসাংবিধানিক আছিল । "সংবিধানৰ ১৪, ১৫, ১৭, ২১ আৰু ২৩ নং অনুচ্ছেদ উলংঘা কৰাৰ বাবে অপ্ৰত্যাশিত ব্যৱস্থাসমূহক অসাংবিধানিক বুলি ঘোষণা কৰা হৈছে । সকলো ৰাজ্য আৰু কেন্দ্ৰীয়শাসিত অঞ্চলক তিনি মাহৰ ভিতৰত এই ৰায় অনুসৰি তেওঁলোকৰ কাৰাগাৰৰ মেনুৱেল/নিয়ম সংশোধন কৰিবলৈ নিৰ্দেশ দিয়া হৈছে ।" শীৰ্ষ ন্যায়ালয়ে কয় ।
"এই ন্যায়ালয়ে জাতি, লিংগ, অক্ষমতাৰ দৰে যিকোনো ক্ষেত্ৰত কাৰাগাৰৰ ভিতৰৰ বৈষম্যৰ বিষয়ে স্বতঃপ্ৰণোদিতভাৱে বিবেচনা কৰে আৰু এতিয়াৰে পৰা বিষয়টো ভাৰতত কাৰাগাৰত বৈষম্য হিচাপে তালিকাভুক্ত কৰিব । পঞ্জীয়কক উপযুক্ত বিচাৰপীঠৰ সন্মুখত তিনি মাহৰ সময়সীমাৰ পিচত গোচৰটো তালিকাভুক্ত কৰিবলৈ নিৰ্দেশ দিয়া হৈছে ।" লগতে কোৱা হৈছে ।
শীৰ্ষ আদালতৰ সন্মুখত এইটো দাবী কৰা হৈছিল যে শাৰীৰিক শ্ৰমৰ বিভাজন, বেৰেক পৃথকীকৰণ আৰু লগতে অধিসূচনাবিহীন জনজাতিৰ বন্দী আৰু 'অভ্যাসগত অপৰাধী'ৰ বিৰুদ্ধে বৈষম্যমূলক আচৰণ কৰা ব্যৱস্থা সন্দৰ্ভত কাৰাগাৰত জাতি-ভিত্তিক বৈষম্য অব্যাহত আছে ।
শীৰ্ষ ন্যায়ালয়ে এনে পক্ষপাতিত্বমূলক বৈষম্য যেনে শাৰীৰিক শ্ৰম বিভাজন, বেৰেক পৃথকীকৰণ আৰু অধিসূচনাবিহীন জনজাতিৰ বন্দী আৰু অভ্যাসগত অপৰাধীৰ দৰে ব্যৱস্থা চলাই যোৱাৰ বাবে ১০ খন ৰাজ্যৰ কাৰাগাৰৰ মেনুৱেল নিয়মক 'অসাংবিধানিক' বুলি ৰায় দিয়ে ।
