ਇੰਦੌਰ ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਸੁਸਾਇਟੀ 'ਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ 35 ਸਾਲਾ ਕਵਿਤਾ ਸ਼ਿਵਹਾਰੇ ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਗੰਭੀਰ ਐਂਜਾਈਟੀ ਡਿਸਆਰਡਰ ਝੱਲ ਰਹੀ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ, ਕੋਰੋਨਾ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲਹਿਰ ਕਾਰਨ ਹੋਈਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦੀਆਂ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਾਰੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦਾ ਡਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਹਲਾਤ ਇੰਨੇ ਕੁ ਗੰਭੀਰ ਹਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਕੋਈ ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਆਮ ਹਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣਦਿਆਂ ਵੀ ਉਹ ਬਹੁਤ ਬੇਚੈਨ ਅਤੇ ਘਬਰਾਹਟ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਰਾਜੇਸ਼ ਅਗਰਵਾਲ ਦੇ ਹਲਾਤ ਵੀ ਵੀ ਕਵੀਤਾ ਵਰਗੇ ਹਨ। 45 ਸਾਲਾ ਰਾਜੇਸ਼ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਹਰ ਉਮਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸੁਣ ਕੇ ਬਹੁਤ ਤਣਾਅ ਵਿਚ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਬੀਤੇ ਦਿਨੀਂ, ਕੋਰੋਨਾ ਵਾਇਰਸ ਕਾਰਨ ਮੌਤ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਸੁਣਨ ਤੇ ਪੜ੍ਹਨ ਨਾਲ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਜੀਬ ਡਰ ਅਤੇ ਘਬਰਾਹਟ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਹਲਾਤਾਂ 'ਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਨੋਦਸ਼ਾ ਅਜਿਹੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਕਿਸੇ ਦਾ ਫੋਨ ਚੁੱਕਣ ਜਾਂ ਸੋਸ਼ਲ ਮੀਡੀਆ ਸਾਈਟ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਡਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਦੋਂ ਕਿਸਦੀ ਮੌਤ ਖ਼ਬਰ ਆ ਜਾਵੇ।
ਇਹ ਮਹਿਜ਼ ਕਵਿਤਾ ਤੇ ਰਾਜੇਸ਼ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ 'ਚ ਇਸ ਵੇਲੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡਰ ਤੇ ਐਂਜ਼ਾਇਟੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਹਾਲਤ ਨਾਲ ਪੀੜਤ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮਹਿਜ਼ ਉਹ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸ਼ਾਮਲ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੋਰੋਨਾ ਕਾਰਨ ਆਪਣੀਆਂ ਨੂੰ ਖੋਹੀਆ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਕੋਰੋਨਾ ਦੇ ਚਲਦੇ ਗੰਭੀਰ ਦਿੱਕਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ ਹੈ।
ਮੌਜੂਦਾ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਲਾਤ ਦੇ ਚਲਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਵਿਚਾਰ ਤੇ ਗੰਭੀਰ ਮਾਨਸਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਈਟੀਵੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਖੀ ਭਵਾ ਟੀਮ ਨੇ ਸੀਨੀਅਰ ਮਨੋਵਿਗੀਆਨੀ ਡਾ. ਵੀਨਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਹੈ।
ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਵਧਾ ਰਹੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ
ਡਾ. ਵੀਨਾ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸਲਾਹ ਤੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਜਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਡਰ, ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ , ਦੁੱਖ ਤੇ ਐਂਜਾਇਟੀ ਤੇ ਤਣਾਅ ਸਣੇ ਕਈ ਮਾਨਸਿਕ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪੀੜਤ ਹਨ।
ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਕੋਰੋਨਾ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲਹਿਰ ਕਾਰਨ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ 'ਚ ਮੌਤਾਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨਾਂ 'ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੱਡਿਆ ਹੈ। ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ 'ਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਡਰ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕੋਈ ਭਰੋਸਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਉਸੇ ਸਮੇਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮੈਂਬਰ, ਇੱਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਦੋਸਤ ਤੇ ਦੋਸਤ ਨੂੰ ਗੁਆ ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਉਦਾਸੀ ਅਤੇ ਅਪਰਾਧ ਵਰਗੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਅਜ਼ੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇ। ਉਹ ਆਪਣੀ ਜਾਨ ਬਚਾਉਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ, ਜੇਕਰ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਉਮਰ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੇ ਦੋਸਤਾਂ 'ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੱਧ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਡਾ.ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਦੱਸਦੇ ਨੇ ਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਾਤ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਕਿ ਲੋਕ ਚਾਹ ਕੇ ਵੀ ਹੋਰਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਜੁਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਅਪਰਾਧਬੋਧ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਗ੍ਰੀਫ਼ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਨੇ ਇਹ ਪੰਜ ਕਾਰਨ
ਐਲਿਜ਼ਾਬੈਥ ਕੋਬਲਰ ਰਾਸ ਨੇ ਆਪਣੀ 1969 ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਆਨ ਡੈਥ ਐਂਡ ਡਾਇੰਗ ਵਿੱਚ ਸੋਗ ਦੇ ਪੰਜ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ। ਡਾ. ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਮੌਜੂਦਾ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਜ ਪੜਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਯੂਨਾਨੀ ਚੱਕਰ ਦੇ ਇਹ ਪੰਜ ਪੜਾਅ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਨ।
ਡੀਨਾਯਲ ਯਾਨੀ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ
ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਪੱਧਰ ਦੇ ਲੋਕ ਹਾਦਸੇ ਬਾਰੇ ਅਸਵੀਕਾਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਇਸ ਅਵਸਥਾ 'ਚ ਲੋਕ ਉਲਝਣਾਂ, ਹਲਾਤਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਤੇ ਸਦਮੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਐਂਗਰ ਯਾਨੀ ਗੁੱਸਾ
ਇਸ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੇ ਲੋਕ ਆਮਤੌਰ 'ਤੇ ਗੁੱਸੇ , ਬੇਚੈਨੀ, ਚਿੜਚਿੜਾਪਨ, ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਤੇ ਕੁੰਠਤ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਬੋਰਿੰਗ ਤੇ ਖ਼ੁਦ ਨਾਲ ਸਵਾਲ ਜਵਾਬ ਦੇ ਹਾਲਾਤ
ਇਸ ਹਲਾਤ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦੇ-ਪਹੁੰਚਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਰਦ, ਦੁੱਖ ਤੇ ਤਕਲੀਫ ਤੋਂ ਬੱਚਣ ਲਈ ਮੰਨਤਾਂ ਮੰਗਦੇ ਹਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਬਿਹਤਰ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਰੱਬ ਅੱਗੇ ਅਰਦਾਸ ਕਰਨਾ ਤੇ ਉਸ ਨਾਲ ਮੋਲਤੋਲ ਕਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦ ਪੀੜਤ ਅਸਲੀਅਤ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਦੂਰ ਰਹਿਣ ਦੀ ਹਰ ਸੰਭਵ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ।
ਡਿਪ੍ਰੈਸ਼ਨ ਯਾਨੀ ਤਣਾਅ
ਇਸ ਪੱਧਰ ਤੇ ਆਮਤੌਰ 'ਤੇ ਲੋਕ ਬੇਬਸੀ , ਬੇਸਹਾਰਾ ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਵਰਗੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕੀ -ਨਿੱਕੀ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦੂਜੀਆਂ ਨਾਲ ਲੜ੍ਹਨ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ
ਇਸ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਤੇ ਨਾ ਕਿਤੇ ਮੌਜੂਦਾ ਹਲਾਤਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝੌਤਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਵਾਪਰੀ ਘਟਨਾ ਜਾਂ ਦੁੱਖ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਦੁੱਖ ਜਾਂ ਦਰਦ ਘੱਟ ਗਿਆ ਹੋਵੇ , ਪਰ ਉਹ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਉਸ ਦੇ ਲਈ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੰਦੀ ਹੈ।
ਕਿੰਝ ਕਰੀਏ ਅਜਿਹੇ ਹਲਾਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ
ਡਾ.ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਨ ਦੱਸਦੇ ਨੇ ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਲੋਕ ਮੰਨਦੇ ਨੇ ਕਿ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਦੁੱਖ ਦੂਰ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੱਚਾਈ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਤੇ ਕਾਰਜ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸੋਗ ਤੇ ਦੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ। ਇਸ ਲਈ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਪੀੜਤ ਅਜਿਹੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਦੇ ਦੁੱਖ ਤੋਂ ਸਿਰਫ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਲਈ ਹੀ ਸਹੀ ਪਰ ਉਸ ਦਾ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਹੱਟਾ ਸਕੇ। ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਖੁਦ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਰੁੱਝੇ ਰਹਿਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ।
ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ 'ਚ, ਆਮ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ , ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਪੇਸ਼ੇਵਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਆਪਣੇ ਦੁੱਖ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਹਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ਕਿ ਪੀੜਤ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਦੋਸਤ ਉਸ ਨਾਲ ਨਿਯਮਤ ਸੰਚਾਰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ। ਜੇ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਹਾਲਾਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਦੋਸਤ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਪੀੜਤ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਾਂ ਮਹਿਜ਼ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਚੰਗੀਆਂ ਮਾੜੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਕੇ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਬਲਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਯਾਦਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਾਨਸਿਕ ਸੁਧਾਰ 'ਚ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ।
